قصيده : ( سيف فرغانی قرن هفتم و هشتم هجری) سیف ّ الدین محمد فرغانی، در سدۀ هفتم هجری، هنگامی که شهرهای بزرگ و آباد ایران، در آتش بیداد مغولان میسوخت، این شعر را سرود . سیف در این سروده، از رفتار ظالمانۀ فرمانروایان و تاخت وتاز سپاه مغول، با بیان کوبندهای انتقاد میکند.

محتوا : 1- نقد طبقه ی مرفه و حاکم عصر شاعر (و شاید مغولان غارتگر هم) 2- نا پايداری ايام خوش آنان

   1)هم مرگ بر جهان شما  نيز بگذرد                هم رونق زمان شما نيز بگذرد .

جهان : مجاز از " وجود و زندگی " -مرجع: " شما " طبقه ی حاکم و مرفه جامعه - رونق : فروغ ، زيبايي ، درخشش ، شکوه / زمان : زمانه ، دوران _واژه های " شما نيز بگذرد " آ رايه ی تکرار  ( ردیف)

معنی : در نهايت ، مرگ نيز به سراغ شما خواهد آمد و رونق و شکوه دوران شما نيز روزي به پايان خواهد رسيد. _  مفهوم : تاکيد بر " گذرا بودن روزگار انسان های مرفه و بی درد جامعه "

    2) وين بوم محنت از پی آن تا کند خراب                 بر دولت آشیان شما نيز بگذرد

بوم : جغد _ بوم : نماد " نحسی ، نا مبارکی ، شومی " _ محنت : غم و سختی و رنج _ بوم محنت : اضافه ی تشبيهي ( محنت : مشبه / بوم : مشبه به ) _ از پی آن : برای آن ، به خاطر آن _ دولت : خوش بختی ، اقبال

بوم محنت بر آشيان کسی گذشتن : کنايه از " نابودی قدرت و اعتبار " " از بين بردن خوشبختي _ ترکيب اضافی مقلوب " آشيانه ی خوشبختي   _ دولت آشیان : نوعی تشبيه (" مشبه: دولت ( اقبال ) / مشبه به : آشيان )

 معني:محنت و سختی ، جغد شوم ويرانگری است که به ما بسنده نمي کند شما را نيز خانه خراب خواهد کرد

   3)آب اجل که هست گلوگير خاص و عام           برحلق و بر دهان شما نيز بگذرد

اجل : مرگ (اهميت املايي دارد ) _ آب اجل:  اضافه ی تشبيهي ( اجل : مشبه/ آب مشبه به ) _گلوگير : کنايه از " نابود کننده ، خفه کننده، کشنده ، آزار دهنده " صفت فاعلي مرکب مرخّم _ خاص و عام : آرايه ی تضاد ، مجاز از " همه ی مردم ، همه ی جانداران " _ گلو ، حلق ، دهان : تناسب _ آب اجل بر حلق کسي گذشتن : کنايه از" مرگ و نابوي" _ بيت تلميح دارد به آيه ی " کلّ نفس ذائقه الموت " هر نفسی طعم مرگ را ميچشد _  بيت دارای تمثيل است.

معني : مرگ که نابودکننده خاص و عام است روزی شما را نيز نابود خواهد کرد. _مفهوم : مرگ فراگير است برای همه ی موجودات

   4)چون داد عاقلان به جهان در، بقا نکرد                بيداد ظالمان شما نيز بگذرد

داد : عدل و انصاف _ به جهان در: دو حرف اضافه برای يک متمم _ بقا نکرد:  باقي نماند / بيداد : ظلم و ستم

 تضاد :  (داد و بيداد    ـ      عادلان و ظالمان) -  واج آرايي ، تکرار مصوّت "ا" و صامت هاي " د"   و "ن "

معني:  وقتی که عدل و انصاف  انسان هاي عادل در جهان باقي نمی ماند ظلم و ستم ظالمان نيزيقيناً از بين رفتنی است.  _مفهوم : عدل و ظلم ( در اين جهان ) هر دو زوال پذير است _ ارتباط معنايي دارد با:

1- ما بارگه داديم اين رفت ستم با ما               بر قصر ستم کاران تا خود چه رسد خذلان       (خاقانی )

2- نماند همی نيک و بد پايدار

  5)در مملکت چو غرّش شيران گذشت و رفت             اين عوعو سگان شما نيز بگذرد

مملکت : مي تواند مجاز از " دنيا " باشد/غرّش : بانگ ، فرياد ، خروش _شيران : استعاره ی مصرحه از " شجاعان و قدرتمندان" _عوعو: وق وق، " نام آوا" که بيانگر صدای سگ است. استعاره از : قدرت های ظاهری "

_سگان :استعاره ی مصرّحه از " افراد پست فرو مايه و ظالم " _غرش و عو عو /سگان و شيران: در مفهوم تضاد به کار رفته است / کذشت و بگذرد : اشتقاق

معنی: وقتي که بانگ و خروش انسان های شجاع گذشت و رفت  اين صدای گوش خراش شما انسان های پست نيز يقينا رفتنی است. _  مفهوم : زوال پذيری شکوه و قدرت ظاهری انسان هاي پست و فرو مايه

ارتباط معنايي دارد با بيت قبل.

   6)بادی که در زمانه بسي شمع ها بکشت           هم بر چراغدان شما نيز بگذرد

باد : استعاره ی مصرّحه از " مرگ "/ شمع : استعاره ی مصرّحه از " وجود انسان ها " _چراغدان : استعاره ی مصرحه از " زندگی و قدرت ( طبقه مرفه و حاکم )" _ شمع و چراغدان : تناسب _ باد : تشخيص ( به خاطر " کشتن " )/ باد بر شمع و چراغدان وزيدن : کنايه از " مرگ و نابودي"

معنی : مرگ هم چو بادی است که شمع وجود انسان ها را خاموشی می کند اين باد اجل شما را نيز نابود خواهد کرد _ مانند بيت چهارم تلميح دارد به ايه ی " کل نفس ذائقه الموت " _ ارتباط معنايی دارد با :

آب اجل که هست گلوگير خاص و عام                         بر حلق و بر دهان شما نيز بگذرد

   7)زين کاروان سراي بسي کاروان گذشت              ناچار کاروان شما نيز بگذرد

کاروان سرا : استعاره ی مصرحه از " دنيا " / کاروان سرا و کاروان : تناسب و تکرار _ کاروان       مصراع اول ) استعاره ی مصرحه از " مردم انسان ها " _  مصراع دوم ) استعاره ی مصرحه از " عمر زندگي حکومت و قدرت "

_واج آرايی : تکرار مصوت بلند " ا "

معنی : انسان های زيادی به کاروان سرای دنيا آمده اند و رفته اند شما نيز ناگزير از اين دنيا خواهيد رفت

مفهوم : انسان ها همگی فانی هستند

    8) ای مفتخر به طالع مسعود خويشتن                تاثير اختران شما نيز بگذرد

مفتخر : افتخار کننده مغرور بالنده / طالع : بخت اقبال شانس / مسعود : فرخنده نيکو با سعادت سعادتمند

اختران: ستارگان / تاثير اختران شما نيز بگذرد: کنايه از اين که بخت نيک شما نيز به پايان خواهد رسيد

طالع و اختران : تناسب _ واج آرايي : تکرار مصوت" - " و صامت " ت "              ( در واج آرايي" واج های هم صدا يکی محسوب مي شوند ) ت= ط) _ اشاره و تلميح دارد به اعتقاد قدما که ستارگان را در تعيين سرنوشت انسان ها دخيل می دانستند

معني: ای کسي که به بخت نيک خود افتخار ميکنی اين بخت و اقبال فرخنده ی شما نيز به  پايان خواهد رسيد

     9) بر تير جورتان ز تحمل سپر کنيم         تا سختي کمان شما نيز بگذرد

جور : ظلم و ستم _ تير جور : اضافه ی تشبيهي (جور : مشبه / تير : مشبه به ) _ زتحمل سپر کنيم : تشبيه ( تحمل :مشبه/ سپر : مشبه به _ کمان : مجاز از " قدرت ،سلطه ، زور و ستم "_ سختی کمان : قدرت و سلطه فراوان _ تير و سپر و کمان: تناسب

معني : با سپر صبر و تحمل در برابر ستم و ظلم تير مانند شما ( حاکمان ) استقامت ميکنيم تا اينکه دوره ی سلطه و قدرت شما نيز به پايان برسد.

     10)    ای تو رمه سپرده به چوپان گرگ طبع              اين گرگي شبان شما نيز بگذرد

تو:  منظور انسان های پستي که حاکمان ستمگر را روی کار آورده اند _ رمه : گله استعاره ی مصرحه از " مردم "   " توده مردم " _ چوپان : استعاره ی مصرّحه از " عاملان ظالم حکومت " _ گرگ طبع : گرگ صفت ، درنده خو

چوپان گرگ طبع : نوعي تشبيه دارد ( مشبه :طبع چوپان / مشبه به : طبع گرگ / وجه شبه : درندگی و از بين بردن مردم ) _ گرگی (ی مصدری : گرگ بودن ): استعاره ی مصرحه از" ظلم و ستم  "    " رفتار ظالمانه " _ شبان : چوپان ، استعاره ی مصرّحه از " حاکمان ظالم " _ گرگ و رمه و چوپان و شبان : تناسب ( مراعات  نظير ) _ رمه و گرگ: تضاد ( طباق ) / چوپان گرگ طبع : نوعي پارادوکس (تناقض )

معني : ای کساني که مردم را به دست  حاکمان ستمگر  گرگ صفت سپرده ايد( آگاه باشيد ) که اين ستمگری شما نيز روزی به پايان خواهد رسيد.

شرح و تحلیل درس سوم فارسی دهم : پاسداری از حقیقت (   قالب شعر : سپید       دور نمایه : مرثیه سید الشهدا      )

×درختان را دوست دارم/ که به احترام تو قیام کرده اند

که :  نشانه تعلیل آرایه ها : 1ـ تشخیص : درختان ، چون فعل قیام کرده اند » را به درختان نسبت داده است. 2ـ حسن تعلیل : شاعر علت به ردیف و عمودی ایستادن درختان را احترام به امام حسین (ع) می داند. 3-ایهام تناسب : قیام کرده اند : 1- برپای ایستاده اند 2- شورش ، انقلاب/ مرجع ضمیر تو امام حسین (ع)     معنی : من درختان را دوست دارم ؛ زیرا برای احترام به تو ايستاده اند.

 ×و آب را/که مَهرِ مادر توست./ که : نشانه تعلیل/مَهر : مَهرِیه : کابین ن/آرایه ها : حسن تعلیل و تلمیح : به این که آب چشمه ی کوثر مهریه  حضرت زهرا (ع) است.آب ودرخت : تناسب /معنی : آب را به این علت دوست دارم که مهریه مادر تو ، حضرت فاطمه (س) است.

×خون تو شرف را سرخگون کرده است.  :     شرف : آبرو ، اعتبار/آرایه ها : 1-     کنایه : سرخگون کردن کنایه از اعتبار بخشیدن »2-     مجاز : خون مجاز از شهادت»  معنی : خون تو (شهادت تو ) به شرف ، ارزش و اعتبار داده است.

×شفق آینه دار نجابتت،/و فلق ، محرابی،/که تو در آن /نماز صبح شهادت گزارده ای/آینه دار: کسی که آینه پیش روی کسی نگه دارد /نجابت : نجیب بودن ، بزرگواری

شفق : سرخی آفتاب هنگام غروب خورشید/فلق : سرخی آفتاب هنگام طلوع خورشید/گزارده ای : به جا آورده ای /آرایه ها : 1-  تشبیه بلیغ اسنادی : شفق آینه دار است وتشبیه  فلق ، محرابی : فلق مانند محرابی است »2-   تناسب : شفق وفلق  ، محراب ونماز، فلق وصبح/ 3- شفق وفلق تضاد 3- حسن تعلیل : شاعر علت تشکیل شفق را آینه دار بودن نجابت امام می خواند. مفهوم : عظمت و بزرگواری حضرت امام حسین (ع) معنی : سرخی شفق نشان دهنده مظلومیت تو است و فلق ، مانند محرابی است که تو در آن نماز شهادت به جا آورده ای.

×در فکر آن گودالم/که خون تو را مکیده است  :        گودال : منظور گودال قتلگاه امام حسین (ع) که در آن به شهادت رسیدند وآرایه تشخیص دارد . آرایه ها : 1-    تشخیص : گودال خون را مکیده است. 2-    تلمیح : اشاره به کربلا که قتلگاه حضرت امام حسین (ع) بود. معنی : من در فکر آن گودالی ( کربلا ) هستم که خون تو را خورده است.

× هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم/در حضیض هم می توان عزیز بود/از گودال بپرس

رفیع : بلند ، دارای ارتفاع/حضیض : گودال ، پستی ، نشیب متضاد اوج » - جای پست/آرایه ها : 1- تناقض : رفیع بودن گودال و در حضیض عزیز بودن 2-    تشخیص : از گودال بپرس3-    تلمیح : تلمیح به عبارت مشهور شَرَفُ المَکان بِالمَکینِ »

معنی : من تا کنون گودالی که این گونه رفیع و بلند باشد ندیده بودم ، در عین ذلت می توان عزیز هم بود. از گودال سؤال کن ( تا به درستی سخن من پی ببری ).

×شمشیری که بر گلوی تو آمد /       هر چیز و همه چیز را در کاینات/    به دو پاره کرد

کاینات : ( ج کاینه ) موجودات ، هستی یافتگان/ شمشیربرگلو آمدن : کنایه از شهادت ، کشته شدن /معنی : شمشری که که گلوی تو را برید ، همه ی دنیا و موجودات را به دو نیمه کرد.

× هر چه در سوی تو ، حسینی شد/   دیگر سو یزیدی  :  آرایه : 1-      تضاد : حسینی ، یزیدی                /2-     تلمیح/3 -    حسینی و یزیدی : کنایه از حق و باطل / حسینی شدن کنایه از طرفدار حق شدن و یزیدی شدن کنایه از طرفدارباطل شدن / حسینی ویزیدی تضاد دارند /مفهوم : شهادت تو معیار حق از باطل شد. معنی : هر چیز و هر کس که به سوی تو آمد و طرفدار تو شد بر حق و هر چیز و هرکس که در مقابل تو ایستاد بر باطل است.

×آه ، ای مرگ  تو معیار !/ آه : صوت افسوس/معنی : آه ، ای کسی که مرگ و شهادت تو معیار حق و باطل شد. *

مرگت چنان زندگی را به سُخره گرفت/      و آن را بی قدر کرد/    که مردنی چنان ،/  غبطه ی بزرگ زندگانی شد

سخره : مسخره کردن/غبطه : آرزوی نعمت و سعادت دیگران را داشتن ، بدون آرزو کردن زوال نعمت و سعادت آنها.

آرایه : 1-    تشخیص : مرگ ، زندگی را به مسخره گرفتن /تشخیص : زندگی ، غبطه خوردن 2-    تضاد : مرگ ، زندگی / مردن ، زندگانی/ این که مردن غبطه ی زندگانی شود پارادوکس دارد ./ معنی : مرگ با شکوه تو آن گونه زندگانی را مسخره و بی ارزش کرد که حتی زندگانی ، آرزوی مرگی چون مرگ تو دارد.

 × خونت/  با خون بهایت حقیقت/در یک تراز ایستاد/در یک تراز : در یک سطح/تراز : معیار سنجش/ خون بها : دیه ، تاوان گشته شدن کسی /معنی: حقیقت که خون بهای توست با خون تو هم ارزش است ؛ خون تو عین حقیقت است. آرایه : مجاز : خون مجاز از کشته شدن » با علاقه لازمیه/ خون بهایت (مشبه ) حقیقت (مشبه به )

× و عزمت ، ضامن دوام جهان شد/    - که جهان با دروغ می پاشد –/و خون تو ، امضای راستی » است.

عزم : قصد ، نیّت ، اراده/ ضامن دوام :  علت بقا وپایداری /ضامن : ضمانت کننده ، عهده دارنده /آرایه ها : 1-     تشخیص : ضامن شدن عزم2-    تضاد : دروغ ، راستی3-امضا کردن کنایه از تصدیق نمودن ، تایید کردن 3-  حسن تعلیل : جهان با دروغ می باشد معنی : تصمیم و اراده ی تو ضامن بقای جهان شد ، دنیا از هم می پاشد و متلاشی می شود ، ولی تو با خون خود ، راستی و حقیقت را رواج دادی و روان ساختی.

* تو تنهاتر از شجاعت/     در گوشه ی روشن وجدان تاریخ/    ایستاده ای/به پاسداری از حقیقت/تو تنهاتر از شجاعت : تو تنها معیار شجاعت هستی    ( تو تنها تر از شجاعت را می توان به دوشکل تعبیر  کرد 1-تو تنها تراز » شجاعت : تو تنها معیاری هستی برای نشان دادن شجاعت 2- تو تنهاتر از شجاعت : که دراین صورت شجاعت » تشخیص دارد /گوشه وجدان : اضافه استعاری (وجدان به جایی تشبیه شده که گوشه دارد ) /تشخیص : وجدان تاریخ ، اضا فه ی استعاری/معنی : تو که در شجاعت مانند نداری و معیار شجاعت هستی ، در گوشه ای از تاریخ ایستاده ای و از حقیقت پاسداری می کنی.

×و صداقت/  شیرین ترین لبخند/بر لبان اراده ی توست  :     آرایه ها : 1-    تشبیه بلیغ اسنادی : صداقت شیرین ترین لبخند است2-  حس آمیزی : شیرین ترین لبخند3-  تشخیص : لبان اراده4- لبخند ولبان تناسب /معنی : راستی و صداقت مانند لبخندی است که بر لبان تو نشسته است. ( تو پاسدار راستی و صداقت هستی )

×چندان تناوری و بلند /   که به هنگام تماشا/ کلاه از سر کودک عقل می افتد/تناور : رشید ، تنومند ، بزرگ

آرایه ها : 1-     تشبیه بلیغ اضافی : کودک عقل2-  کنایه : کلاه از سر افتادن کنایه از عاجز و حیران شدن » ناتوانی ، کلاه از سرکودک عقل می افتد کنایه از عظمت امام حسین(ع) و حیرت عقل/معنی : مقام تو آنقدر بلند است که عقل ناتوان انسان ، در برابر عظمت تو عاجز و متحیر می شود. ( عقل از درک عظمت امام حسین (ع) عاجز است )

ارتباط معنی دارد با بیت : ای چشم عقل خیره در اوصاف روی تو                     چون مرغ شب که هیچ نبیند به روشنی

× بر تالابی از خون خویش /    در گذرگه تاریخ ایستاده ای/  با جامی از فرهنگ/   و بشریت رهگذار را می آشامانی/- هر کس را که تشنه ی شهادت است –      تالاب : آبگیر ، حوض ، استخر/آرایه ها : 1-    تشیبه : گذرگاه تاریخ2-  تناسب : خون و شهادت ، جام وآشامیدن وتشنه ، گذرگه و رهگذر3  -   مجاز : جام    مجاز از شراب به علاقه ی محلّیّه »4-   اشتقاق : گذرگاه ، رهگذر5-  تلمیح : به بخشی از زیارت اربعین : وَ بَذَلَ مُهجَتَهُ فیکَ لِیَستَنقِذَ عِبادَکَ عَنِ الظَّلالِه و حیرِهَ الجَهالَه » : او (حسین) خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از گمراهی و سرگردانیِ نادانی نجات بخشد »6-تالابی ازخون : تشبیه واغراق فرهنگ : استعاره مکنیه ( به شرابی تشبیه شده که داخل جام ریخته می شود /تشنه بودن کنایه از خواستاروطالب بودن /معنی : در حالی که در کنار آبگیری از خون خود در مسیر تاریخ ایستاده ای ، به انسان هایی که عاشق شهادت هستند فرهنگ شهادت را می آموزی.

از آموختن ننگ مدار

ابتدا واژه های مهم متن ، معنی و توضیحی دربارۀ واژه های کلیدی:

ننگ: خجالت.شرم.  / میاسا:دست برندار. / آرام نگیر.فعل نهی از مصدر آسودن.

نمای:نشان بده. فعل امر از مصدر نمودن /داد دادن: انصاف دادن.عدالت را رعایت کردن.

داور: قاضی . / مستغنی: بی نیاز.  /تیمار : خدمت و محافظت از بیمار. اندیشه.  /پیدا کردن: ظاهر کردن.آشکار ساختن.

مُحال:دروغ.بی اصل. ناممکن. / از جای شدن: خشمگین و ناراحت شدن. / ضایع:تباه. تلف.  / قرابت:خویشاوندی.

مولَع: شیفته. حریص. بسیار مشتاق  / ایمن: آسوده خاطر. /   رستن: رهیدن. رهایی.

معنی روان جملات و عبارات مهم:

به زبان دیگر مگو و به دل دیگر مدار:گفتار و نیتت یکی باشد.

گندم نمای جو فروش نباشی:  متقلب و ریاکار نباشی.

اندر همۀ کارها داد از خویشتن بده: در همۀ کارها عدالت را در مورد خود رعایت کن.

اگر غم و شادیت بُوَد، به آن کس گوی که اوی تیمار غم شادی تو دارد: اگر ناراحت یا شاد باشی،

به کسی بگو که در فکر غم و شادی تو باشد.یا غم و شادی تو برایش مهم باشد.

به هر مُحالی ازحال و نهاد خویش بنگردی: با هر دروغی ازرفتار و ذات خوب خود روی برنگردانی.

نومیدی را در امید بسته دان و امید را در نومیدی: ناامیدی را به امیدواری و امیدواری را به ناامیدی وابسته بدان.

از بیگانه ناایمن شوی:از غریبه، خطری تو را تهدید کند.

 رنج هیچ کس ضایع مکن و همه کس را به سزا، حق شناس باش خاصّه قرابت خویش را:

نتیجه ی تلاش کسی را تباه نکن و به شایستگی قدرشناس دیگران باش به ویژه خویشاوندان خود.

   چندان که طاقت باشد با ایشان نیکی کن:

تا جایی که امکان داشته باشد، به خویشاوندان نیکی کن.

  و پیران قبیله ی خویش را حرمت دار و لیکن به ایشان مولع مباش تا همچنان که هنر ایشان همی بینی، عیب نیز بتوانی دید:

و به بزرگان احترام بگذار ولی علاقه بیش از حد نداشته باش( به آنان حریص نباش) که همان طور که هنرشان را می بینی، بتوانی عیبشان را هم ببینی.

    و از آموختن ننگ مدار تا از ننگ رَسته باشی:

و از یادگرفتن خجالت نکش تا از عیب و عار  رها شوی.    

   معنی شعر ستایش»و چشمه»

۱- به نام کردگـــار هفت افــــــلاک / که پیدا کرد آدم از کفی خاک

قلمرو زبانی: کردگار: آفریننده / افلاک: جِ فلک: آسمان، چرخ / پیدا کردن: پدید آوردن / کف: به اندازه سطح داخلی دست / قلمرو ادبی: قالب: مثنوی، وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن (رشته انسانی) / کف: مجاز از اندک / واج آرایی: ک / تلمیح: به آفرینش انسان از خاک/ آدم» همیشه در ادبیات به معنای حضرت آدم است و آدمی» به معنای انسان.

بازگردانی:  با نام آفریننده ی هفت آسمان (جهان) آغاز می کنم/ که آدم را از کمی خاک آفرید.

۲- الهی فضـــــل خود را یار ما کن / ز رحمت یک نظر در کار ما کن

قلمرو زبانی: الهی: خدایا، خدای من / فضل: بخشش، نیکویی / رحمت: مهربانی و بخشایندگی / نظر: نگاه / قلمرو ادبی:جناس ناهمسان: یار و کار / تناسب: فضل و رحمت / نظر در کار کسی کردن: کنایه از توجّه کردن و عنایت به او.

بازگردانی:  خدایا، بخشش خود را نصیب ما کن/ و از روی محبت به کار ما توجّه کن.

۳- تویی رزّاق هـــر پیدا و پنهــــان / تویی خــــلّاق هر دانا و نادان

قلمرو زبانی: رزّاق: روزی دهنده / خلّاق: آفریدگار، خداوند / قلمرو ادبی: تویی: واژه آرایی / تضاد: پیدا و پنهان، دانا و نادان / تناسب: رزّاق ، خلّاق/ ترصیع (رشته انسانی).

بازگردانی: تو روزی دهنده همۀ هستی هستی. تو آفریدگار همه موجودات هستی.

۴- زهی گــــــــویا ز تو کام و زبانم / توئی هــــــم آشکارا هم نهانم

قلمرو زبانی: زهی: آفرین / کام: سقف دهان / قلمرو ادبی: کام: مجازاً دهان، زبان / تناسب: گویا، کام و زبان/ تضاد: آشکارا و نهان

بازگردانی: چه خوب است» آفرین بر اینکه دهان و زبانم به نام تو گویاست. تو همه چیز من هستی.

۵- چــو در وقـت بهــــــار آیی پدیدار / حقیقت پرده برداری ز رخسار

قلمرو زبانی: چو: هنگامی که / آمدن: شدن (بن ماضی: آمد، بن مضارع: آ) / پدیدار: آشکار / رخسار: چهره / قلمرو ادبی:پرده از رخسار برداشتن: کنایه از آشکار شدن / تضاد: پدیدار و پرده

بازگردانی: هنگامی که در وقت بهار آشکار شوی، به راستی که زیبایی‌های چهره ات را آشکار می‌کنی.

۶- فــروغ رویت اندازی سوی خاک / عجایب نقشها سازی سوی خاک

قلمرو زبانی: فروغ: روشنایی، پرتو / عجایب: جِ عجیب؛ چیزهای شگفت انگیز و عجیب / نقش: نقاشی / قلمرو ادبی:روی، سوی: جناس ناهمسان / خاک: مجاز از زمین / نقش: استعاره از گل‌ها و گیاهان.

بازگردانی: روشنایی رخسارت را به زمین می‌تابانی و زمین را با گلها و گیاهان شگفت انگیز نقاشی می‌کنی.

۷- گل از شوق تو خندان در بهارست / از آنش رنگهای بی‌شـــمارست

قلمرو زبانی: از آن: به این خاطر / ش» در ازآنش به گل» بازمی گردد (جهش ضمیر) / قلمرو ادبی: تشخیص: گل / تناسب: گل، بهار، رنگ؛ شوق، خندان / خندان شدن گل: شکفتن گل / حسن تعلیل.

بازگردانی: گل از عشق تو در بهار شکوفه می‌کند و می‌شکفد؛ برای همین خاطر رنگارنگ است.

۸- هر آن وصفی که گویم بیش از آنی / یقین دانم که بی‌شک جانِ جانی

قلمرو ادبی: آن و جان: جناس ناهمسان / تکرار: جان، آن/ واج آرایی ن».

بازگردانی: هر گونه تو را توصیف کنم، شایستگی تو بیش از آن است. و یقین می دانم که روح بخش موجودات هستی.

۹- نمی‌دانم نمی‌دانــــم الـــــهی  / تو دانی و تو دانی آنچه خواهی

قلمرو ادبی: تکرار: نمی‌دانم، تو دانی / تضاد: نمی‌دانم، دانی / واج آرایی: ن»، ی» / همریشگی

بازگردانی: خدایا، من هرگز نمیدانم/ و فقط تو آنچه را که می خواهی، میدانی. ( دانایی خدا)

معنی شعر چشمه و سنگ»

1)گشت یكی چشمه ز سنگی جدا    غلغله زن ، چهره نما ، تیز پا

قلمرو زبانی : چهره نما : خود نما

قلمرو ادبی :چهره نما :کنایه از عبور کردن با غرور و تفاخر، چشمه :نهاد

قلمرو فکری :چشمه ای پرخروش و مغرور و شتابان از زیر سنگ به جریان افتاد.

2)گه به دهان بر زده كف چون صدف    گاه چو تیری كه رود بر هدف

قلمرو ادبی :کف بر دهان زدن :کنایه از سفیدی
تیر برهدف : کنایه از سریع و مستقیم رفتن
چون صدف : تشبیه،جناس : صدف و هدف ،تناسب : دهان و کف

قلمرو فکری : گاهی کفی چون صدف سفید بر دهن گرفته و گاهی چون تیر بسوی هدف سریع می رفت

3)گفت : درین معركه یكتا منم        تاج سر گلبن و صحرا منم

قلمرو زبانی:معرکه : میدان   گلبن : بوته گل

قلمرو ادبی :تاج سر بودن : کنایه از مایه ی افتخار،عزیز بودن ، تشبیه چشمه به تاج سر
تاج و سر / گلبن و صحرا : تناسب
سر گلبن و صحرا : تشخیص،  گلبن مجاز از : باغ

قلمرو فکری :چشمه گفت: من در این میدان یکتا و یگانه هستم و مایه ی افتخار گلبن و صحرا می باشم.

4)چون بدوم ، سبزه در آغوش من    بوسه زند بر سر و بر دوش من

قلمرو زبانی:نهاد :چشمه و سبزه

قلمرو ادبی : سر و دوش: تناسب ،دویدن و بوسه زدن سبزه: تشخیص ، بر ،سر و در : جناس

قلمرو فکری :وقتی به راه می افتم سبزه در آغوشم قرار می گیرد و بر سر و دوش من بوسه می‌زند.

چون بگشایم ز سر مو ، شكن     ماه ببیند رخ خود را به من

قلمرو زبانی :شکن : تاب و پیچش مو

قلمرو ادبی :شکن : استعاره از موج
 مصراع اول :کنایه از آرام شدن و زال شدن ، مو و شکن :تناسب
بیت دارای تشخیص و تشبیه پنهان است.

قلمرو فکری :اگر موج نداشته باشم و آرام باشم ماه رخ خود را در من می بیند.

6)قطره ی باران ، كه در افتد به خاك     زو بدمد بس كوهر تابناك

قلمرو زبانی:تابناک،درخشان

قلمرو ادبی: خاک:مجاز گوهر : مجاز

قلمرو فکری : وقتی قطره ی باران روی زمین می افتد گل‌ها و گیاهان زیادی را می رویاند ، تلمیح به باور عامیانه : تبدیل قطره به دُر
7)در بر من ره چو به پایان برد     از خجلی سر به گریبان برد

قلمرو زبانی:نهاد ، قطره است

قلمرو ادبی: ره به پایان بردن و سر به گریبان بردن : کنایه، در و بر:جناس سرقطره :تشخیص
قلمرو فکری : اما وقتی در کنارمن (چشمه) به راهش ادامه می دهد، خجالت زده و محو می‌شود.

8)ابر ، زمن حامل سرمایه شد     باغ ،‌ز من صاحب پیرایه شد

قلمرو زبانی:حامل و صاحب:مسند جمله هستند. حامل ،حمل کننده، دارای

قلمرو ادبی : باغ و پیرایه :تناسب ،سرمایه ی ابر- پیرایه ی باغ : تشخیص

قلمرو فکری :سرمایه ی ابر از منست و زیبایی باغ به سبب وجود منست.

9)گل ، به همه رنگ و برازندگی      می كند از پرتو من زندگی

قلمرو زبانی:پرتو: نور و درسایه کسی بودن

قلمرو ادبی :نغمه ی حروف: گ، زندگی گل :تشخیص،از پرتو کسی زیستن : کنایه از نیازمند او بود

قلمرو فکری :زندگی گل با همه ی رنگارنگی و زیبایی از وجود منست

10)در بن این پرده ی نیلوفری          كیست كند با چو منی همسری ؟

قلمرو زبانی :همسری : برابری

قلمرو ادبی :پرده ی نیلوفری : کنایه از : فلک و آسمان
همسری کردن: کنایه از برابری و رقابت
بیت دارای اغراق و استفهام انکاری نیز می باشد.

قلمرو فکری: در زیر این فلک نیلوفری(آسمان ) چه کسی میتواند با من رقابت کند؟!

11)زین نمط آن مست شده از غرور       رفت و ز مبدا چو كمی گشت دور

قلمرو زبانی:نمط،روش

قلمرو ادبی :

قلمرو فکری: بدین‌گونه آن مست شده از غرور (چشمه) رفت و وقتی کمی از سرچشمه خود دور شد،
12)دید یكی بحر خروشنده ای      سهمگنی ، نادره جوشنده ای

قلمرو زبانی:سهمگن ، ترسناک ،نادره، عجیب و نادر

قلمرو ادبی :تشخیص دیدن چشمه دریا را

قلمرو فکری : دریای خروشنده ،ترسناک و جوشنده‌ای را دید.

13)نعره بر آورده ، فلك كرده كر     دیده سیه كرده ،‌شده زهره در

قلمرو زبانی:دریا نهاد است

قلمرو ادبی :نعره ی دریا :تشخیص ،در و کر: جناس ،دیده سیه کردن: کنایه از خشمگین شدن یا متحیر شدن ،

زهره پاره شدن : کنایه از ترسیدن

قلمرو فکری :از صدای خروش دریا گوش فلک کر شده و بسیار ترسناک بود و مایه ی تعجب شده بود.

14)راست به مانند یكی زله       داده تنش بر تن ساحل یله

قلمرو زبانی :یله : تکیه دادن

قلمرو ادبی :مانند زله :تشبیه تن ساحل و دریا :تشخیص
قلمرو فکری : دریا درست مثل زله  خودش را به ساحل می زد.

15)چشمه ی كوچك چو به آنجا رسید         وان همه هنگامه ی دریا بدید

قلمرو زبانی :هنگامه، سر و صدا، غوغا،

قلمرو ادبی :دیدن برای چشمه: تشخیص

قلمرو فکری :چشمة کوچک وقتی به آنجا رسید و آن همه سر وصدای دریا را دید.
16)خواست كزان ورطه قدم دركشد          خویشتن از حادثه برتر كشد

قلمرو زبانی : ورطه : گرداب ،مهلکه

قلمرو ادبی :نغمه ی حروف : ش ، قدم درکشیدن برای چشمه: تشخیص ،قدم در کشیدن : کنایه از عقب نشینی

قلمرو فکری :خواست از آن مهلکه خود را عقب بکشد و خود را نجات بدهد.

17)لیك چنان خیره و خاموش ماند         كز همه شیرین سخنی گوش ماند

قلمرو زبانی :خیره،درتعجب ماندن،

قلمرو ادبی :گوش ماند: کنایه از سکوت،شیرین سخنی: حس آمیزی ،گوش و سخن: تناسب ، گوش مجاز از : شنیدن

قلمرو فکری :اما چنان متعجب و ساکت شد که با آن همه شیرین زبانی سکوت کرد.

اجزای جمله در زبان فارسی:

1- جملات معمولی در زبان فارسی مانند زبان های دیگر از اجزایی ساخته می شوند .

2-  کمترین اجزا در زبان فارسی دوجزء وبیشترین اجزا چهار جزءاست.پس ما در زبان فارسی از دوجزء کمتر واز چهار جزء بیشتر نداریم.

3- اجزای جمله راهمیشه فعل جمله مشخص می کند وما از روی فعل به تعداد اجزای جمله پی می بریم.

4- به جز نهاد مابقی اجزای جمله در زیر مجموعه ی گزاره است؛چه قبل از نهاد باشد چه بعد از آن.

5- برای تعیین اجزای جمله باید آن را به زبان معیار نوشت .پس جملات عامیانه یا اشعارباید ابتدا به زبان معیار نوشته شوند بعد اجزای آن مشخص شوند .

6-  نقش های نهاد ،مسند ،مفعول ،متمم فعلی وفعل » جزء اجزای اصلی جمله هستند ونقش های قید ومتمم قیدی » جزء اجزای جمله حساب نمی شوند.نقش های مضاف الیه ، صفت ، بدل ،متمم اسم،معطوف وتکرار » جزء نقش های وابسته هستند وبا نقش ماقبل خود یکی هستند.

7- حذف قسمتی از اجزای جمله(به قرینه ی لفظی یا معنوی) مانع از کم شدن آن جزء نمی شود ؛مثلاً اگر نهاد از آغاز جمله حذف شد ،این امر باعث نمی شود که ما آن را نادیده بگیریم و جزء اجزای جمله حساب نکنیم.

الف: جملات دو جزئی : این گونه جملات از نهاد وفعل ساخته شده اند و به جزء دیگری نیاز ندارند.

 این نوع جملات راناگذرا می گویند. مصدر بعضی از افعال این گروه عبارتند از : امدن ، ایستادن ، افتادن، باریدن ، برخاستن، پریدن، لرزیدن،تابیدن،ترکیدن، چکیدن، جنبیدن، چرخیدن ، خوابیدن، روییدن،کوشیدن ،ماندن ، غریدن، خشکیدن، درخشیدن، دویدن ، نشستن ، مردن ، خروشیدن، خزیدن، رفتن ، گند یدن، زیستن ، رقصیدن، رسیدن ،شکفتن ، خندیدن،گریستن.

ب: جملات سه جزئی: این نوع راجملات را  گذرا می گویند که سه نوع هستند :

1- گذرا به مفعول که از نهاد + مفعول + فعل گذرا به مفعول ساخته می شود . مصدر بعضی از افعال این گروه عبارتند از :ساختن ، شستن ، آودن ، انداختن ، بافتن ، برافراشتن ، بردن ، خوردن، پوشیدن، جویدن، بستن ، بوسیدن، چشیدن ، خواستن ، داشتن ، نواختن ، نوشتن ، دوختن ، تراشیدن، دریدن ، پیمودن ، گشودن ، کاشتن ، دیدن ، راندن ، کشیدن، پرستیدن، زدن، گذاشتن ، مکیدن، نواختن ، یافتن (در معنای پیدا کردن ) لیسیدن ، فریفتن ، خواندن ،آشامیدن ،گشتن(جست وجو کردن)،گزیدن،کندن شمردن 0محاسبه)، کردن ( انجام دادن)، نمودن (نشان دادن)

2- گذرا به مسند : که از نهاد + مسند + فعل اسنادی (است، بود ،شدومشتقات آن ها ) ساخته شده است . افعال یاد شده اسنادی هستند و نیاز به مسند دارند .دو فعل گشتن وگردیدن » اگر به جای شد به کار رفته باشند ،اسنادی هستند ؛ مثلاًدر جمله ی هوا سرد گشت » می توانیم به جای گشت »از شد» نیز استفاده کنیم.

3- گذرا به متمم : که از نهاد+ متمم فعلی + فعل گذرا به متمم ساخته شده است.مصدر این افعال عبارتند از:پیوستن ، چسبیدن ، پرداختن ، اندیشیدن، گرایدن، گریختن ، نازیدن، نگریستن ، مانستن ، برازیدن برخوردن، بالیدن،تاختن .این افعال با حرف اضافه ی اختصاصی به » به کار میروند. افعال : جنگیدن ، آمیختن ، ساختن ( سازگار ی) ، ستیزیدن با حرف اضافه ی با » به کار میروند .افعال : ترسیدن ، رنجیدن ، گذشتن ، پرهیزیدن با حرف اضافه ی اختصاصی از » به کار میروند . فعل شوریدن با حرف اضافه ی بر » وفعل گنجیدن با حرف اضافه ی در » به کار میرود.

 ج:  جملات چهار جزئی : این نوع جملات چهار نوع هستند :

1- گذرا به مفعول ومتمم : ( نهاد + مغعول + متمم فعلی +فعل) مصدر بعضی از افعال این گروه عبارتند از : دادن، گفتن ، شنیدن ، بخشیدن، ترساندن ، پرسیدن، آویختن، افزودن، آلودن ، بخشیدن، رهاندن ، گرفتن ، خریدن ، چسباندن ، فروختن، سنجیدن، ربودن، آموختن، یدن، سپردن ، گنجاندن، پرداختن

2- گذرا به مفعول ومسند ( نهاد+ مفعول + مسند + فعل اسنادی)مصدر بعضی از این افعال عبارتند از : گردانیدن ( کردن ، ساختن ، نمودن ) که می توانیم هر کدام را جایگزین هم کنیم؛مثال: برف همه جا را سفید کرد /گردانید /ساخت /نمود. نامیدن ( خواندن ، گفتن ، صدا کردن ،صدا زدن )مثال : مردم تختی را جهان پهلوان می نامیدند /می گفتند/ صدا میزدند /صدا می کردند.شمردن ( به شمار آوردن /به حساب آوردن / ؛ مثال : مردم او را آدم حسابی می شمارند /به حساب می آورند /به شمار می آورند . پنداشتن ( دیدن ، دانستن )؛مثال: ما اســـلام را دین آزادی بخش می دانیم /مـــی بینیم/می پنداریم.

یادآوری : این نوع افعال را ما باید بتوانیم جانشین هم کنیم وگرنه فعل اسنادی نیستند ؛ مثلاً در جمله ی  من حسین را صداکردم »چون به جای فعل صداکردن نمی توانیم از نامیدن یا گفتن استفاد ه کنیم ،پس فعل ما اسنادی نیست.

3- گذرا به متمم ومسند: (نهاد+متمم فعلی + مسند + فعل اسنادی) .فعل گرفتن »گاهی اوقات با متمم ومسند به کار می رود ؛مثال : همه ی  به او دها تی می گفتند .

4-  گذرا به مفعول اول و دوم( نهاد+ مفعول اول + مفعول دوم+ فعل گذرابه دو مفعول) مصدر این نوع ازافعال عبارتنداز: بخشیدن،دادن، زدن، پوشاندن، خواندن؛مثال: پیامبر اورالباس بخشید/داد/پوشاند.

 یادآوری : افعال در معانی مختلف حود را نشان میدهند ؛ بنابراین ممکن است فعلی در یک جمله چهار جزئی باشد اما در معنای دیگر سه جزئی یا دو جزئی؛مثال: مادر دست کودک را گرفت ( سه جزئی ) ، لوله گرفت( دوجزئی)رستم انتقام سختی از تورانیان گرفت ( چهار جزئی)

انواع اضافه

در دستور زبان فارسی دو کلمه که پشت سر هم واقع شوند و با کسره به هم پیوند بخورند و با اضافه کردن علامت تر» یا است» ، معنا نداشته باشند یک ترکیب اضافی» هستند که در ترکیب اضافی کلمه اول مضاف »و کلمه دوم مضاف الیه» نامیده می شود. اضافه ها انواع متعددی دارندکه در کتاب درسی با نام تعلقی وغیر تعلقی آمده است اما برای یادگیری بهتر توضیحات زیر کار گشا است. پرکابردترین انواع اضافه عبارت اند از:

 1- اضافه ملکی:

گاهی مضاف و گاهی هم  مضافٌ الیه کالایی قابل خرید و فروش  هستند و برعکس ، دیگری انسان  است و امکان مالکیّت دارد:

باغِ حسن (مضافٌ الیه ،  مالک» ِ مضاف است)  - صاحب ِ خانه (مضاف ، مالک ِ مضافٌ الیه است)

 2- اضافه اختصاصی (تخصیصی):

مضاف به مضاف الیه تعلّق دارد و مخصوص مضاف الیه است، اما جنبه  ی مالک و مملوک بودن» ندارد. 80% اضافه های رایج در زبان فارسی از این گروه هستند:

چشم ِ حسن - دسته یِ صندلی - عقربه یِ ساعت -  ساقه یِ گل - زین ِ اسب -  درِ اتاق - کشته ی ِ عشق - مرد ِ جنگ -  میدان کارزار - اهل ِ قلم ، نویسنده ی کتاب

 3- اضافه بیانی (بیان جنس):

 مضاف ٌالیه جنس سازنده ی مضاف را بیان می کند.به این اضافه اضافه ی جنسی هم می گویند:

انگشتر طلا - کاسه ی ِ سفال - نگینِ فیروزه

(اگر به مضافٌ الیه ِ اضافه ی جنسی» ، پسوند ی» بیفزاییم، دیگر اضافه نیستند؛ بلکه تبدیل به ترکیب وصفی دارای صفت بیانی نسبی » می شوند: انگشتر طلایی ، کاسه ی سفالی، نگین فیروزه ای)

 4- اضافه توضیحی:

 مضاف و مضافٌ الیه هردو از یک جنس هستند ؛ ولی مضاف اسم عام و مضافٌ الیه اسم خاصّ نوع خود است :

دریای ِ خزر - جنگلِ آمازون - کتاب ِ گلستان - رودِ کارون

 5- اضافه بنوت (فرزندی):

مضاف یا مضافٌ الیه با یک دیگر رابطه ی پدر و فرزندی» یامادر و فرزندی» یا جدّ و نوه و نوادگی» دارند:

پدر علی - مادر ِ کتایون - موسی ِ عمران - رستمِ دستان - حسینِ فاطمه - مهدی ِ زهرا - عیسی ِ مریم - ناصر ِ خسرو - ابوعلی ِ سینا (حسین پسر عبدالله پسر سینا) - جدّ ِ من - نیای ِ سهراب - مادر بزرگ ِ سیمین

6- اضافه تشبیهی:

بین مضاف و مضافٌ الیه رابطه ی شباهت وجود دارد. در اغلبِ کابردهای ِ این نوع اضافه، جای دو کلمه عوض می شود :

لب ِ لعل= لعل ِ لب -   گیسوی ِ کمند = کمند ِ گیسو - ابروی کمان = کمان ابرو

 7- اضافه استعاری:

هرگاه مضاف از کلمه ی دیگری گرفته شده و به مضافٌ الیه نسبت داده  می شود و در معنای اصلی خودش نیست، بلکه مفهوم مجازی داردو نوعی رابطه ی شباهت بدون ذکر مشبه به در آن وچود دارد . در اضافه ی استعاری، مضافٌ الیه اصل است:

دست ِ روزگار (مجازاً: قدرت روزگار) - چنگال ِ مرگ: (مجازاً : کشنده بودن یا خونخوار بودن ِ مرگ)  - خنده ی گل (مجازاً: شکفتن زیبای گل) - گریه ی ابر (مجازاً: بارش  ِ باران از ابر)

8- اضافه اقترانی:

هرگاه رابطه ی بین مضاف و مضافٌ الیه همراهی یا بیان علّت و چگونگی انجام کار یا پذیرفتن حالتی باشد، این اضافه پدید می آید. در هر اضافه ی اقترانی ، همزمان چهار ویژگی زیر دیده می شودوکار اصلی با مضاف است.

الف) مضاف جزئی از فعل جمله هست که جنبه ی کنایه ای دارد

ب) مضافٌ الیه یکی از خصوصیات یا اعمال بد و خوب انسان است

 ج) کسره ی نقش نمای اضافه» در معنای همراه با» به قصدِ» و از رویِ» می آید

د) می توان مضافِ الیه را از مضاف جدا کرد و حالت قیدی (قید چگونگی، حالت یا علّت) به آن داد

مثال: دست انابت به درگاه خدا بلند کرد: دست بلند کردن:مشغول دعا شدن، انابت: توبه کردن از اعمال مثبت» است ،  نقش نمای اضافه در این جا به معنی قصد ِ یا از رویِ بهکار رفته ، می تونگفت:به خاطر توبه»دستش را بلند کرد

قید چگونگی یا علّت

یادآوری: گاهی اضافه ها از نظر نوع با هم تداخل پیدا می کنند؛ بنابراین، حتماً باید در جمله به بررسی یا شناحت آن ها پرداخت. مثلاً چشم ِ نرگس هم می تواند اضافه تشبیهی (چشم همچون گل نرگس)  باشد ، هم اضافه ی استعاری  (چشم از انسان گرفته شده و به گل نرگس داده شده) ، (و هم اضافه ی اختصاصی)چشم شخصی به نام نرگس.

مثال دیگر: دست ِ امید هم می تواند اضافه ی اختصاصی باشد( دست شخصی به نام امید)، هم اضافه ی استعاری(دست از انسان گرفته و به امیدواری داده شده است) و هم اضافه ی اقترانی (دست همراه با امید یا امیدوارانه)

مکتب وقوع به سبکی از شعر فارسی گفته می‌شود که از اواخر قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری رواج داشت و در دورهً زمانی بین سبک عراقی دورة تیموری و سبک هندی پدیدار شد. ویژگی اشعارِ وقوعی»، سادگی، پرهیز از صنایع بدیعی و اغراق‌های شاعرانه، کاربرد اصطلاحات و زبان عامیانه و بیان صریح و بی‌پیرایة  وقایعی است که بین عاشق و معشوق می‌گذرد. محتشم کاشانی،وحشی بافقی، لسانی شیرازی، اهلی شیرازی، فغانی شیرازی، اشرف جهان قزوینی، هلالی جغتایی و لحاف‌دوز همدانی از معروف‌ترین سخنوران این مکتب به‌شمار می‌روند.

شعر وقوع عمدتاً به اشعار عاشقانه اختصاص دارد و معشوق نیز در آن مذکر است. پرویز ناتل خانلری در این مورد می‌نویسد: در مکتب وقوع معشوق مرد است، زیرا اصل بر حقیقت‌گویی است و ازاین‌رو سخن‌گفتن از زن خطرناک است.» اما سیروس شمیسا معتقد است: قبل از مکتب وقوع هم سخن‌گفتن از معشوقِ زن چندان مرسوم نبوده‌است»، و ازآن‌جاکه در آن دوران نَقل مجالسِ عشاق و رندان، ماجراهایی که بین آنان و معشوق مذکر گذشته‌بود» و در این مکتب نیز اصل بر حقیقت‌گویی و بیان صادقانة وقایع و حالات عاشق و معشوق است.

شاخه‌ای از مکتب وقوع به اشعار واسوخت اختصاص می‌یابد. واسوخت در لهجة فارسی هندوستان به‌معنی اعراض و دوری‌گزینی بود و به شعری گفته می‌شود که شاعر به‌جای نازکشی و ستایش معشوق، تهدید به رهایی می‌کند. این شیوة بیان به‌ویژه در اشعار وحشی بافقی دیده می‌شود.(1)

نمونه:

داستان غـــم پنهانی مــن گــوش کنید         دوستان شرح پریشانی من گوش کنید

گفت‌وگوی من و حیرانی من گوش کنید         قصة بی‌سروسامانی من گـــوش کنید 

                                                                     (ترکیب‌بند شرح پریشانی از وحشی بافقی)

شهر برهم زده تاراج‌گری آمـد و رفت           خاست غوغایی و زیبا پسری آمد و رفت

شعلة آتش رخشان شرری آمد و رفت           تیغ بر کف عرق از چهره فشان خلق‌کُشان 

                                                (محتشم کاشانی)

پیدایش مکتب وقوع: در ربع اول قرن دهم هجری مکتب تازه‌ای در شعر فارسی به وجود آمد که غزل را از صورت خشک و بی‌روح قرن نهم بیرون آورد و حیاتی تازه‌ای بدان بخشید. در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. این مکتب تازه را که برزخی است میان شعردوره تیموری» و سبک معروف به هندی» زبان وقوع» می‌گفتند و غرض از آن بیان کردن حالات عشق و عاشقی از روی واقعیت بود.(3)

       در قرن نهم غزل بسیار رواج داشت؛ اما شیوه‌ی شاعرانه مبتنی بر تقلید و تکرار بود و از احساس واقعی شاعران تهی بود. شاعر از سنت‌های ادبی غزل‌سرایان بزرگ سبک عراقی – سعدی، حافظ، عطار و.اقتباس و تقلید می‌کرد. شاعران قرن دهم از طرفی خسته و وازده از شیوه‌ی غزل‌سرایی این شاعران و از طرفی خسته از سبک عراقی، به اندیشه‌هایی تازه روی آوردند. اینان تشخیص دادند که شعر سبک عراقی از واقعیت دور شده و کاملا جنبه‌ی ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار ادبی در حال فناست، پس باید به سوی حقیقت‌گویی و واقعیت (وقوع‌گویی) بازگشت.

قالب مسلط شعری قرن‌هاست که غزل است و محتوای اصلی آن نیز عشق. و در آن معشوق همواره در حال اعراض از عاشق است، آنان بر آن شدند تا این رابطه را دگرگون کنند. اکنون اولا عاشق می‌تواند از معشوق اعراض کند و ثانیا رابطه‌های عاشق و معشوق باید جنبه واقعی بیابد. پس اساسِ مکتب وقوع این است که وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیات باشد؛ اما چگونه می‌توانستند در اجتماعات قرون وسطایی آن دوره از معشوق واقعی زن نام برند و از او نشانی دهند؟ از‌این‌رو عمدتا به سوی معشوق مرد رفتند که سخن گفتن از او به اندازه‌ی زن خطرناک نبود و این مسأله شعر وقوع را بی‌جان و غیر قابل اعتنا کرد. اما اشتباه اصلی شاعران وقوع در مسأله‌ی بازگشت به واقعیت در این بود که واقعیت را تحت تأثیر سابقه‌ی غزل‌پردازی، فقط طرح ماجراهای عاشق و معشوق می‌پنداشتند و به دیگر واقعیت‌های پیرامون خود توجه نداشتند.» (2)

 همین مسأله نیز باعث تکرار مضامین به ابتذال و در نتیجه افول زودرس آن شد. زبان وقوع ساده، عامیه و بعضا غیر ادبی است.

         معمولا لسانی شیرازی» (وفات ۹۴۱) را واضع این مکتب ذکر می‌کنند؛ اما اشعار میرزای اشرف جهان قزوینی» را نمونه‌ی کامل این مکتب می‌دانند.(2)کسانی نیز مانند شبلی نعمانی» در تاریخ ادبیات خود (4) معتقدند که زمینه‌ی به وجود آوردن چنین شعری، قبلا در غزلیات شیخ سعدی فراهم شده بود؛ اما باید توجه داشت که سبک‌شناسی مسأله‌ی بسامد است،» بسامد این‌گونه ابیات در آثار قدما آن‌قدر نیست که تشخیص سبکی داشته باشد.»از شاعران معروف دیگر این مکتب، هلالی جغتایی، اهلی شیرازی، وحشی بافقی و . است.»(2)

واسوخت: در تذکره‌های این دوره همچنین به اصطلاح واسوخت» برمی‌خوریم که به نوعی دنباله‌ی مکتب وقوع است. وقوع‌گویی از همان آغاز دچار بلیّه و ابتذال شد و لازم آمد تا دوباره راهی برای نوآوری یافته شود. شیوه‌ی فرعی در مکتب وقوع پیدا شد که به آن "واسوخت" می‌گفتند. واسوختن در گویش فارسی‌زبانان هند به معنی اعراض و روی بر تافتن مستعمل بود. شعر واسوخت هم شعری است که در آن برخلاف سنت شعری غزل، عاشق از معشوق روی برمی‌تابد و دیگر ناز او را نمی‌خرد و به سراغ معشوق دیگر می‌رود. مبدع این طرز وحشی بافقی» است. زبانوحشی» ساده و تا حدودی عامیانه است. معروفترین شعر او ترکیب‌بند مربع اوست.

دوستان شرح پریشانی من گـوش کنید         داستان غم پنهانی من گـــــوش کنید
قصه‌ی بی سر و سامانی من گوش کنید         گفت‌و‌گوی من حیرانیِ من گوش کنید

نتیجة این بحث آن است که شعر مکتب وقوع به اعتباری دنباله‌ی سبک عراقی است، مخصوصا شعر اواخر قرن هشتم و قرن نهم، اما در زبان سهل‌انگارتر و از نظر ادبی به مسائل بدیعی و بیانی (بلاغت) بی‌توجه است. مضمون آن محدود به ماجراهای عاشقانه است. این است که سوزوسازی دارد و جوان‌پسند و عوام‌خوان است. شعر وقوع، شعری است کاملا درون گرا. این جریانات منطبق است با اوضاع اجتماعی ایران در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم که انحطاط و فرو ریختگی در همه شئوون آن آشکار است و مخصوصا در مسائل اخلاقی کار به آخرین درجه‌ی سقوط رسیده است.
شعر وقوع با نضج‌ گرفتن سبک هندی و ظهور شاعران بزرگی چون صائب» و کلیم»، موقتا از صفحه‌ی تاریخ ادبیات محو شد؛ اما به صورت ضعیفی تا امروز حتی در شاخه‌ای از شعر نو» به نحوی ادامه یافت. (2)

منابع

1-شمیسا، سیروس،شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران، فردوس، ۱۳۸۱، صص ۱۹۸–۲۱۴

2-سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس؛ تهران، فردوس، ۱۳۷۵، چاپ دوم، ص ۲۷۱ و۲۷۲و۲۷۹

3-مکتب وقوع در شعر فارسی، گلچین معانی، احمد؛ مشهد، فردوسی، ۱۳۷۴، چاپ اول، ص ۳

4-شعر العجم شعر و ادبیان ایران، (ترجمه سید محمد تقی داعی گیلانی)، شبلی نعمانی هندی، تهران، دنیای کتاب، ۳۶۳) ج ۲- ص ۱۳۲

زمینه های حماسه: ملی، داستانی و روایی، قهرمانی، شگفت آوری (خرق عادت)

۱- چنین گفت موبد به شاه جهان /  که دردِ سپهبد نماند نهان

قلمرو زبانی: موبد: زردشتی، مجاز از مشاور /  شاهِ جهان: منظور ” کاووس شاه” / سپهبد: سردار و فرمانده سپاه، سپه سالار؛ منظور: کاووس شاه  [سپه: سپاه، بد: بزرگ] / درد سپهبد: منظور ارتباط بینِ سیاوش و همسرِ کاووس ،سودابه”.

قلمرو ادبی: قالب: مثنوی / جهان : مجازِ اغراق آمیز از ایران ” / جهان، نهان: جناس ناهمسان اختلافی / واج آرایی ن»

معنی: مشاورِ پادشاه به کاووس چنین گفت که مشکل شاه پنهان نمی ماند.

پیام: مصراع دوم: برابر مَثَلِ ” ماه پشت ابر نمی ماند ”

۲- چو خواهی که پیدا کنی گفت و گوی / بباید زدن سنگ را بر سبوی

قلمرو زبانی: گفت و گوی: منظور ” حقیقتِ ماجرای سیاوش و سودابه / سبو: کوزه، ظرف معمولا دسته دار از سفال یا جنس دیگر برای حمل یا نگه داشتن مایعات / پیدا کردن: آشکار کردن

قلمرو ادبی: سنگ، سبو: تضاد / سنگ بر سبو زدن: کنایه از ” آزمایش و امتحان ”

معنی:اگر می خواهی حقیقت آشکار شود، باید به آزمایش سیاوش و سودابه بپردازی.

پیام: آزمون و سنجش برای شناخت حقیقت

۳- که هر چند فرزند هست ارجمند / دل شاه از اندیشه یابد گزند

قلمرو زبانی: فرزند: سیاوش / اندیشه: بدگمانی، اندوه، ترس، اضطراب، فکر / ارجمند: عزیز / گزند: آسیب، آزار

قلمرو ادبی: دل: مجاز از” وجود ” / واج آرایی: ن

معنی:هر چند سیاوش گرامی است؛ اما بدگمانی نسبت به او دلِ شاه را آزرده خواهد کرد.

۴- وزین دخترِ شاه هاماوران / پراندیشه گشتی به دیگر کران

قلمرو زبانی: وزین: و از این / هاماوران: نامِ کشوری قدیمی. شکلِ فارسی شده حَمیر واقع در یمنِ امروزی / دختر شاه هاماوران: منظور ” سودابه ؛ کی کاووس پس از این که شاه هاماوران را شکست، می دهد، افزون بر گرفتنِ باج و خراج، دخترش، سودابه را نیز به همسری برمی گزیند./ اندیشه: هراسیدن / به دیگر کران: از طرف دیگر /

 قلمرو ادبی: پراندیشه گشتن: کنایه از نگران و مضطرب شدن

معنی:از سوی دیگر، سودابه نیز موجب نگرانیِ خاطر شاه و بدگمانی او، شده است.

۵- ز هر در سخن چون بدین گونه گشت / بر آتش یکی را بباید گذشت

قلمرو ادبی: تلمیح به باور گذشتگان که برای شناسایی گناهکار از بی گناه، از آتش برمی گذشتند.

بازگردانی: چون کار به این جا کشیده شد [مقصّر پیدا نشد] به ناچار باید یکی از آن دو (سودابه یا سیاوش) برای اثباتِ بی گناهی خود از آتش بگذرد.

پیام: آزمون آتش برای آشکارگی حقیقت (آزمون ور)

۶- چنین است سوگندِ چرخ بلند / که بر بی گناهان نیاید گزند

قلمرو زبانی: گزند: آسیب /

قلمرو ادبی: چرخ: استعاره از فلک و آسمان / این بیت به باور گذشتگان اشاره دارد (آتش بی گناهان را نمی سوزاند) / سوگند چرخ: جانبخشی / واج آرایی: ن / بیت دارای تمثیل است

معنی:سوگندِ آسمان این چنین است که آتش به بی گناهان آسیب نمی رساند.

پیام: برابر با مثل سر بی گناه بالای دار نمی رود»

۷- جهاندار، سودابه را پیش خواند / همی با سیاوش به گفتن نشاند

قلمرو زبانی: جهاندار:  منظور ” کاووس شاه ” / خواندن: صدا کردن  /

قلمرو ادبی: به گفتن نشاندن: کنایه از رو به رو کردن

معنی:کاووس شاه، سودابه را به نزد خود فراخواند و او را با سیاوش روبه رو کرد.

۸- سرانجام گفت ایمن از هر دوان / نگردد مرا دل، نه روشن روان

قلمرو زبانی: هردوان: هر دوی آن‌ها (سیاوش و سودابه )/ را: نشانه فک اضافه (دلِ من ) /

قلمرو ادبی: ” ایمن نگردیدن دل” و” روشن نگشتن روان”:  کنایه از نبود آرامش، بد گمانی” / دوان، روان: جناس / واج آرایی: ن / روان روشن: حس آمیزی

معنی:سرانجام کاووس به هر دوی آن‌ها گفت که دلِ (خاطر) من از شما دو تن آسوده نمی شود و روحم آرامش نمی گیرد (من هنوز نسبتِ به شما بدگمانم)

۹- مگر کآتش تیز پیدا کند / گنه کرده را زود رسوا کند

قلمرو زبانی: پیدا کند: روشن و مشخّص سازد. / تیز: شعله ور

قلمرو ادبی: مگر: ایهام = شاید (قید تردید)، امید است (قید آرزو) / مصراعِ نخست: جانبخشی

معنی:به این امید (شاید) که آتشِ شعله ور حقیقت را روشن سازد و سریع، گناه کار را رسوا نماید.

پیام: آزمون آتش برای آشکارگی حقیقت

۱۰- چنین پاسخ آورد سودابه پیش /  که من راست گویم به گفتار خویش

قلمرو زبانی: مرجع ضمیرِ: ” من ” سودابه

معنی:سودابه چنین پاسخ داد که سخنانِ من راست است و دروغ نمی گویم.

۱۱- به پورِ جوان گفت شاه زمین / که رایت چه بیند کنون اندرین؟

قلمرو زبانی: پور: فرزند پسر / پور جوان: سیاوش /  شاه زمین: منظور ” کاووس شاه ” / رایت چه بیند: رای و نظر تو چیست؟ / اندرین: در این مورد ( در مورد سخنان اتّهام آمیزی که سودابه به تو نسبت داده است)

قلمرو ادبی: مصراع دوم: واج آرایی؛ تکرار صامت ” ن” / زمین: مجازِ اغراق آمیز از ” ایران”

معنی:کاووس به پسر جوانش گفت: در مورد این اتهام، نظرِ تو چیست؟ (چه دفاعی از خود داری)

۱۲- سیاوش چنین گفت کای شهریار /  که دوزخ مرا زین سخن گشت خوار

قلمرو زبانی: شهریار: پادشاه ( کاووس) / مرا: برای من ( را: حرف اضافه به معنی ” برای ) / خوار: آسان، سهل /

قلمرو ادبی: دوزخ: آتش

معنی:سیاوش چنین گفت که ای پادشاه، تحمّل آتشِ از شنیدنِ این بهتان برای من ساده تر است (با شنیدنِ این اتّهامات، عبور از آتش برای منِ بی گناه، آسان است)

۱۳- اگر کوه آتش بود بسپَرم / ازین تنگ خوار است اگر بگذرم

قلمرو زبانی: تنگ: منظور ” تنگه آتش”/ ازین تنگ خوار است اگر بگذرم: اگر قرار بر عبور از میان آتش باشد،  برای من آسان خواهد بود ) / سپردن: طی کردن، پیمودن (بن ماضی: سپرد، بن مضارع: سپر) / خوار: آسان، ساده

قلمرو ادبی: کوه آتش: اضافه تشبیهی (آتش: مشبّه / کوه: مشبّه به ) / اغراق

معنی:اگر کوهی از آتش نیز باشد، آن را می پیمایم و اگر قرار بر عبور از آتش باشد، برای من کاری آسان است.

پیام: دشواری شنیدن بهتان

۱۴- پراندیشه شد جان کاووس کی / ز فرزند و سودابه نیک پی

قلمرو زبانی: اندیشه: بدگمانی، اندوه، ترس، اضطراب، فکر / پراندیشه: بدگمان، اندوهگین، ترسان، مضطرب / جان مجاز از ” وجود” / کی: پادشاه، عنوان پادشاهانِ سلسله کیانی مانند کی قباد، کی کاووس، کی خسرو (کی از نظر دستوری، شاخص است.) / پی: قدم /  نیک پی: کنایه از خوش قدم / قلمرو ادبی: کی، پی: جناس

معنی:کی کاووس از فرزندِ خود سیاوش و همسرِ خود  سودابه، به سختی اندوهگین و نگران شد.

۱۵- کزین دو یکی گر شود نابکار /  از آن پس که خواند مرا شهریار؟

قلمرو زبانی: کزین دو: که از این دو (سودابه و سیاوش ) / نابکار: گناهکار، بدکار / که (مصراع دوم ): چه کسی (ضمیر پرسشی) / که خواند مرا شهریار: پرسش انکاری (کسی مرا پادشاه نمی داند.) /

قلمرو ادبی: دو، یکی: تناسب (مراعات نظیر)

معنی:(حتّی) اگر یکی از این دو نفر نیز گناهکار باشند، دیگر پس از این، کسی مرا پادشاه خطاب نخواهد کرد.

۱۶- همان به کزین زشت کردار دل /  بشویم کنم چاره دل گسل

قلمرو زبانی: به: بهتر (است” به قرینه معنوی حذف شده است) / زشت کردار: منظور: بدگمانی ، بددلی ، سوءظن / زشت کردار: ترکیب وصفی وارون (کردار زشت) / دل گسل: (صفت فاعلی مرکّب کوتاه ) آنچه سبب گسستن و آزرده شدن دل شود، ناگوار، دل شکن، دلخراش / گسلیدن: (بن ماضی: گسست، بن مضارع: گسل) / چاره کنم: چاره ای بیندیشم، راهی پیدا کنم

قلمرو ادبی: دل شستن: کنایه از خود را رها کردن، قطع امید کردن ” / واژه آرایی: دل

معنی:بهتر است که خود را از این بدگمانی نجات دهم و برای این رویدادِ تلخ و دل آزار، چاره ای بیابم.

۱۷- به دستور فرمود تا ساروان / هیون آرد از دشت، صد کاروان

قلمرو زبانی: هیون: شتر، به ویژه شتر قوی هیکل و درشت اندام /  کاروان: ممیز (صد کاروان هیون)

قلمرو ادبی: دستور: ایهام تناسب (۱- وزیر، مشاور، رایزن ۲- امر و فرمان” که با واژه فرمود” تناسب دارد.) / نهادِ فرمود”: کاووس شاه / ساروان: شتربان، شتردار / صد: مجاز از بسیار / تناسب: ساروان، هیون، کاروان  / ساروان، کاروان: جناس ناهمسان

معنی:کاووس به وزیر خود فرمان داد تا شتربان، صد کاروان شتر از دشت بیاورد.

۱۸- نهادند بر دشت هیزم دو کوه / جهانی  نظاره شده هم گروه

قلمرو زبانی: نظاره شدن: تماشا کردن / کوه: ممیز / هم گروه: با همدیگر، به اتّفاقِ هم

قلمرو ادبی: هر دو مصراع آرایه اغراق دارند. / جهان: مجاز از مردم / دشت، کوه: تناسب

معنی:هیزمِ فراوانی به اندازه دو کوه در دشت آماده کردند و مردم بسیاری نیز با همدیگر به تماشا مشغول شدند.

۱۹- بدان گاه سوگندِ پرمایه شاه / چنین بود آیین و این بود راه

قلمرو زبانی: بدان گاه: در زمان کی کاووس / سوگند: (در این بیت) راه و رسم در تشخیص خطاکار از درست / پُرمایه: ارزشمند، گرانبها / این بیت به باور گذشتگان اشاره دارد /

قلمرو ادبی: گاه، شاه، راه: جناس ناهمسان

معنی:در آن زمان (زمان کی کاووس)، راه و رسمِ شاهان در شناسایی خطاکار از درستکار این گونه بود؛ (زیرا به اعتقاد  ایشان، آتش پاک و مقدّس هرگز انسان‌های پاک را نمی سوزاند)

20-وزآن پس به موبد بفرمود شاه  / که بر چوب ریزند نفتِ سیاه

معنی:سپس کاووس شاه به ِ مشاور خود دستور داد که بر روی چوب‌ها نفت سیاه بریزند.

 21-بیامد دوصد مردِ آتش فروز / دمیدند گفتی شب آمد به روز

قلمرو زبانی: دو صد: دویست نفر /  آتش فروز: روشن کننده آتش، صفت فاعلی مرکّب کوتاه (آتش افرورنده) / دمیدند: فوت کردند / گفتی: انگار که، گویی / شب آمد به روز: روز (از شدّت دود) به شب بدل گشت،  شب جای روز را گرفت

قلمرو ادبی: گفتی شب آمد به روز: تشبیه، (به علّتِ دودِ بسیارِ آتش روز به شب مانند شد)، کنایه از تاریک شدن هوا / گفتی: در اینجا قید تردید و اداتِ تشبیه است. / شب، روز: تضاد، تناسب / اغراق / واج آرایی: د /

معنی:دویست نفر برای روشن کردن آتش پیش آمدند و آن قدر دمیدند که (از شدّت دود) انگار روز به شب تبدیل شد.

پیام: شدّت دود

۲۲- نخستین دمیدن سیه شد ز دود / زَبانه برآمد پس از دود، زود

قلمرو زبانی: دمیدن: فوت کردن / زبانه: زبانه آتش، شعله آتش / برآمد: بلند شد

قلمرو ادبی: دود، زود: جناس ناهمسان / تناسب: سیه، دود؛ دود، زبانه /  واج آرایی: د / واژه آرایی: دود

معنی:با نخستین دمیدن در هیزم همه فضا از دود سیاه شد و پس از آن به تندی آتش شعله ور گردید و زبانه کشید.

۲۳- سراسر همه دشت بریان شدند / بر آن چهر خندانش گریان شدند

قلمرو زبانی: بریان: کباب شده  و پخته شده بر آتش / چهر: چهره، صورت / مرجع ضمیر ش” : سیاوش و نقش مضاف الیه دارد /

قلمرو ادبی: دشت: مجاز از مردمی که در دشت نظاره گر بودند” / بریان: مجاز از ناراحت و مضطرب؛ بریان شدن: کنایه از غمگین و ناراحت شدن”، در سوز و گداز بودن / بریان، گریان: جناس ناهمسان / خندان، گریان: تضاد / واج آرایی صامت ن”

معنی:همه مردم حاضر در دشت از این آزمایش غمگین و ناراحت بودند و همه بر آن چهره خندان، معصوم و بی گناه سیاوش گریان بودند. (مردم می دانستند که سیاوش بی گناه است پس بر بی گناهی او می گریستند)

۲۴- سیاوش بیامد به پیش پدر / یکی خُود زرین نهاده به سر

قلمرو زبانی: پدر: کاووس شاه / خُود: کلاهخُود، کلاه جنگی / زرّین: طلایی /

قلمرو ادبی: خُود، سر: تناسب

بازگردانی: سیاوش در حالی که کلاهخُود طلایی بر سر داشت، نزد پدر آمد.

 25-هشیوار و با جامه‌های سپید / لبی پر ز خنده دلی پر امید

قلمرو زبانی: هشیوار: هشیار، هشیارانه، آگاهانه / دل پر امید بودن: امید فراوان داشتن / فعل بود” (در مصراع نخست) و فعل داشت” (درمصراع دوم): حذف به قرینه معنوی

قلمرو ادبی:  تناسب: لب، خنده؛ لب، دل / لب پر ز خنده بودن: خندان، کنایه از شادمان بودن / واژه آرایی: پر

معنی:(سیاوش) هوشیار بود. لباس‌های سفیدی بر تن، لبی پر از خنده و دلی امیدوار داشت.

۲۶- یکی تازی ای بر نشسته سیاه / همی خاک نعلش بر آمد به ماه

قلمرو زبانی: تازی: اسبی از نژاد عربی با گردن کشیده و پاهای باریک، تیزپوی / برنشستن: سوار شدن (فعل پیشوندی) / یکی و سیاه: صفت اند برای تازی”/ نهادِ بیت: سیاوش

قلمرو ادبی: تازی، برنشستن، نعل: تناسب / مرجع ضمیر ش”: تازی؛ نقش مضاف الیه دارد، وابسته وابسته / ماه: مجاز از آسمان / خاک نعلِ اسب بر ماه رفتن: کنایه از سرعت و تاخت و تاز اسب، اغراق

معنی:سیاوش بر اسب تازنده سیاه رنگی نشسته بود و (آن قدر تند می راند که) خاک نعل اسبش به ماه می رسید.

۲۷- پراگنده کافور بر خویشتن / چنانچون بود رسم و ساز کفن

قلمرو زبانی: کافور: دارویی خوش بو و سفید رنگ که خاصیت ضدعفونی کنندگی دارد و بر جسد می پاشند برای گنایی و کاستن بوی بدِ مُرده / رسم و ساز: آیین /  قلمرو ادبی: کافور، کفن: تناسب

معنی:سیاوش همان گونه که آیین کفن و دفن است به خودش کافور پاشیده بود.

پیام: آمادگی برای مرگ.

۲۸- بدان گه که شد پیش کاووس باز / فرود آمد از باره، بردش نماز

قلمرو زبانی: بدان گه: آن زمان / بازشد: بازآمد / باره: اسب / فرود آمد: پایین آمد، پیاده شد / نماز بردن: تعظیم کردن، عمل سر فرود آوردن در مقابل کسی برای تعظیم

معنی:هنگامی که سیاوش به نزد کاووس بازگشت از اسب پیاده شد و در برابر کاووس سر خم کرد.

 29-رخ شاه کاووس پرشرم دید / سخن گفتنش با پسر نرم دید

قلمرو زبانی: رخ: چهره، رخسار / شاه: شاخص (وابسته پیشین) /

قلمرو ادبی: سخن گفتن نرم: کنایه از ” مهربانی کردن؛ حس آمیزی / شرم، نرم: جناس ناهمسان

معنی:سیاوش، پدرش را بسیار شرمنده دید و دریافت که دیگر با فرزند خود با نرمی و مهربانی سخن می گوید.

۳۰- سیاوش بدو گفت انده مدار / کزین سان بود گردش روزگار

قلمرو زبانی: بدو: به او؛ مرجع ضمیر، کاووس / انده: کوتاه شده اندوه ” / کزین سان: که این گونه /  بود: باشد، (بن ماضی: بود، بن مضارع: بو) / گردش روزگار: سرنوشت، تقدیر

معنی:سیاوش به کاووس گفت غمگین نباش، سرنوشت و بخش این چنین بوده است.

پیام: پذیرش سرنوشت

۳۱- سرِ پر ز شرم و بهایی مراست /  اگر بی گناهم رهایی مراست

قلمرو زبانی: بهایی: ارزشمند /

قلمرو ادبی: سر: مجاز از وجود ” / بهایی، رهایی: جناس ناهمسان / را: به معنای دارندگی»

معنی:وجود من سراسر ارزشمند و آراسته به شرم و پاکی است، اگر بیگناه باشم، نجات می یابم.

۳۲- ور ایدون که زین کار هستم گناه / جهان آفرینم ندارد نگاه

قلمرو زبانی: ورایدون که: و اگر چنانچه / گناه: اسم به جای صفت به کار رفته است در معنی گناهکار/ جهان آفرین: خداوند؛ صفت فاعلی مرکب کوتاه (آفریننده جهان)  / جهش ضمیر: مرجع ضمیر”م” در(جهان آفرینم) سیاوش، نقش مفعول دارد (جهان آفرین مرا نگاه نمی دارد)

معنی:اگر در این مورد گناهکار باشم، پروردگار من را زنده نمی گذارد.

۳۳- به نیروی یزدان نیکی دهش / کزین کوه آتش نیابم تپش

قلمرو زبانی: دهش: واژه وندی (ده + ِـ ش) / نیکی دهش: نیکی کننده / تپش: اضطراب ناشی از گرمی و حرارت، گرمی و حرارت

قلمرو ادبی: کوه آتش: اضافه تشبیهی (آتش : مشبه / کوه : مشبه به)؛ اغراق  / تپش یافتن: کنایه از هراسیدن

معنی:با کمک نیروی خداوندِ نیکی دهنده، از این کوه آتش (می گذرم) و هیچ نگرانی و دلهره ای ندارم.

۳۴- سیاوش سیه را به تندی بتاخت / نشد تنگ دل جنگِ آتش بساخت

قلمرو زبانی: سیه: اسب سیاه / بتاخت: بتازاند، بدواند (بن ماضی: تاخت، بن مضارع: تاز) / بساخت: آماده و مهیّا شد /

قلمرو ادبی: تنگ دل شدن: کنایه از غمگین شدن” / تندی: ایهام (۱- خشم، ۲- سرعت) / بتاخت، بساخت: جناس ناهمسان

معنی:سیاوش اسب سیاهش را به سرعت راند؛ غمگین و مضطرب نبود بلکه خود را برای جنگ با آتش آماده کرد.

۳۵- ز هر سو زبانه همی بر کشید / کسی خُود و اسپ سیاوش ندید

قلمرو ادبی: خُود: کلاهخُود، مجاز از ” سیاوش”

بازگردانی: از هر سو آتش شعله می کشید به گونه ای که کسی سیاوش و اسبش را نمی دید (در آتش ناپدید شد).

پیام: ارتفاع زیاد آتش

۳۶- یکی دشت با دیدگان پر ز خون /  که تا او کی آید ز آتش برون

قلمرو زبانی: دیدگان: چشم‌ها / مرجع او: سیاوش

قلمرو ادبی: دشت: مجاز از ” مردم” / دیده پر از خون:  کنایه از شدت غم و اندوه، خون گریه کردن” / اغراق

معنی:همه مردم حاضر در آن دشت (از شدت اندوه) خون می گریستند و انتظار می کشیدند تا ببینند کی سیاوش از آتش بیرون بیاید؟

۳۷- چو او را بدیدند برخاست غو / که آمد ز آتش برون شاه نو

قلمرو زبانی: مرجع او: سیاوش / برخاست: بلند شد(بن ماضی: برخاست، بن مضارع: برخیز) / غو: فریاد، بانگ و خروش ‍/ شاه نو: سیاوش /

قلمرو ادبی: نو: ایهام (۱- ولیعهد بودن سیاوش ۲- جوان و جان بازیافته) / غو، نو: جناس ناهمسان

معنی:چون سیاوش را دیدند، فریاد برآوردند که شاه نو، به سلامت، از آتش بیرون آمد.

۳۸- چنان آمد اسپ و قبای سوار / که گفتی سمن داشت اندر کنار

قلمرو زبانی: قبا: نوعی لباس بلند مردانه / سمن: یاسمن، گونه ای گل

قلمرو ادبی: سمن در کنار داشتن: کنایه از آرامش و تندرستی و آسیب ندیدن /  گفتی: گویی، قید تشبیه / اندر: در / کنار: بغل  / اسب، سوار:‌ تناسب /  به ویژگی خرق عادت حماسه اشاره دارد.

معنی:اسب و سوار سفید پوش به گونه ای تندرست از آتش بیرون آمدند که انگار از کنار گل‌های یاسمن سفید بازگشته اند.

۳۹- چو بخشایش پاک یزدان بود / دم آتش و آب یکسان بود

قلمرو ادبی: بخشایش: آمرزش / یزدان: ایزد، خداوند / دم: دما و گرما

قلمرو ادبی: تلمیح به داستان حضرت ابراهیم / آتش، آب: تضاد

معنی:زمانی که بخشایش و آمرزش ایزد پاک شامل حال کسی شود. گرمای آتش و سردی آب با هم برابر می گردد.

۴۰- چو از کوه آتش به هامون گذشت / خروشیدن آمد ز شهر و ز دشت

قلمرو زبانی: هامون: دشت / قلمرو ادبی: کوه آتش: اضافه تشبیهی، اغراق / شهر، دشت: مجاز از مردم” (می توان مجاز نیز در نظر نگرفت؛ زیرا ممکن است که از شهر و دشت فریادی به گوش برسد) / کوه، شهر، دشت: تناسب / واج آرایی: ش

معنی:هنگامی که سیاوش از کوه آتش به خوبی به دشت آمد، فریاد شادی و همدردی همه مردم به گوش رسید.

۴۱- همی داد مژده یکی را دگر / که بخشود بر بی گنه دادگر

قلمرو زبانی: را: حرف اضافه به معنی به” / دگر (دیگر): نهاد / مژده: مفعول / یکی: متمّم / بخشود: آمرزیدن، از گناه درگذشت (بن ماضی: بخشود، بن مضارع: بخشای) / بیگنه: منظور سیاوش است / دادگر: عادل، منظور خداوند است

قلمرو ادبی: مصراع دوم: متناقض نما(پارادوکس)(ازاین جهت که شخصی بی گناه ، گناهش بخشوده گردد)

معنی:همه مردم به یکدیگر مژده می دادند که خداوند دادگستر، سیاوش بی گناه را آمرزید.

42- همی کَند سودابه از خشم موی / همی ریخت آب و همی خست روی

قلمرو زبانی: خست: زخمی کرد، مجروح کرد (بن ماضی: خست، بن مضارع: خل) / قلمرو ادبی: موی کندن: کنایه از شدت خشم و اندوه” / آب: مجاز از اشک، عرق شرم / موی، روی: جناس ناهمسان، تناسب

معنی:سودابه از شدّت خشم و اندوه موهای خود را می کند و اشک (عرق شرم) می ریخت و بر چهره خود چنگ می انداخت.

 43-چو پیش پدر شد سیاوش پاک / نه دود و نه آتش نه گرد و نه خاک

قلمرو زبانی: شد: رفت / قلمرو ادبی: پاک: ایهام (۱- پاکیزه ۲- بی گناه)  / تناسب: دود، آتش، گرد، خاک /  تناسب: آتش، خاک (عناصر چهار گانه) / پاک، خاک: جناس ناهمسان / واج آرایی: صامت‌های پ” و ش” / نه: واژه آرایی

معنی:سیاوش پاک و بی گناه در حالی به نزد پدر رفت که اثری از دود، آتش، گرد و غبار با او نبود.

پیام: بی گناهی سیاوش

۴۴- فرود آمد از اسپ کاووس شاه / پیاده سپهبد پیاده سپاه

قلمرو زبانی: فرود: پایین / سپهبد: منظور کاووس است

قلمرو ادبی: مصراع دوم : واج آرایی صامت پ” / واژه آرایی: پیاده / سپهبد، سپاه: تناسب، اشتقاق

معنی:کاووس شاه و همه سپاهیان و سربازان برای بزرگداشت سیاوش از اسب پیاده شدند.

۴۵- سیاوش را تنگ در بر گرفت / ز کردار بد پوزش اندر گرفت

قلمرو زبانی: تنگ: محکم / بر: آغوش، بغل / کردار بد: منظور ” بدگمانی نسبت به سیاوش” / پوزش: عذرخواهی / اندرگرفت: آغاز کرد

قلمرو ادبی: بر، بد: جناس / قافیه: بر، اندر / گرفت: ردیف

معنی:(کاووس شاه) سیاوش را محکم در آغوش کشید و از کردار ناپسند خود پوزش خواست.

شعر فصل شکوفایی فارسی دوازدهم

1-دیروز اگر سوخت ای دوست غم برگ و بار من و تو / امروز می آید از باغ بوی بهار من و تو

قالب: غزل / دیروز: پیش از جنبش اسلامی / سوخت: سوزاند / ای دوست: شبه جمله / غم سوخت: جانبخشی / بار: میوه / برگ و بار: استعاره از آرزوها و امیدها / من و تو: مجاز از ایرانیان / تناسب: برگ، بار، باغ، بهار / دیروز، امروز: تضاد / من و تو: ردیف / استعاره مکنیه: من و تو مانند درخت، برگ و بار داریم / امروز: مجاز از پس از جنبش اسلامی / بهار: استعاره از انقلاب و پیروزی، نماد  / بوی بهار می آید: کنایه از اینکه زمان به بار نشستن ما فرامی رسد، حس آمیزی / باغ: استعاره از ایران / واج آرایی: صامت ب» / بار، بهار: جناس ناهمسان

معنی: ای دوست، اگر غم ظلم و ستم، دیروز آرزو و امیدهای من و تو را سوزاند و نابود کرد [هراسی نیست؛ چرا که] امروز بوی بهار پیروزی به مشام می رسد.

2-آن جا در آن برزخ سرد در کوچه های غم و درد / غیر از شب آیا چه می دید چشمان تار من و تو؟

آیا چه: اشتباه نگارشی / استفهام انکاری / برزخ: حد فاصل بین دو چیز، در اینجا فاصله میان دوران طاغوت و انقلاب اسلامی، یعنی دوران گذار. / برزخ سرد: استعاره از ایران استبداد زده / سرد، درد: جناس ناهمسان / سرد: ایهام دارد: ۱- سرد (چون فصل زمستان، انقلاب پیروز شد) ۲- بی روح و افسرده / چشمان: مجاز از شهروندان ایران / کوچه های غم و درد: اضافه تشبیهی / شب: نماد ظلم و ستم / واج آرایی: د

معنی: در آن سرزمینِ همچون برزخ در آن کوچه هایی که یادآور غم و درد ما بود، چشمان من و تو جز ستم و بیداد چه چیز را دیده بود؟ هیچ چیز.

3-دیروز در غربت باغ من بودم و یک چمن داغ / امروز خورشید در دشت آیینه دار من و تو   

غربت: دوری از وطن، بیگانگی / دیروز من… بودم و یک چمن داغ بود [حذف فعل بود به قرینهٔ لفظی] / امروز… آیینه دار من و تو است [حذف فعل است به قرینهٔ معنوی]/ دیروز: مجاز از پیش از جنبش اسلامی / باغ: استعاره از ایران / امروز: پس از جنبش اسلامی / خورشید … است: جانبخشی، کنایه از این که جایگاه ما بلند گشته است / تناسب: باغ، چمن، دشت / باغ، داغ: جناس ناهمسان / آیینه دار: آن که آیینه در پیش دارد تا عروس و جز او خود را در آن بیند؛ در اینجا و به ویژه در ادبیات معاصر یعنی انعکاس دهنده / واج آرایی د / چمن: با داغ بسیار. چمن در اینجا ممیز» واقع شده / داغ: بسیارگرم، آهن تفته که با آن بر بدن انسان یا حیوان علامت می‌گذراند، استعاره از درد و غم / خورشید: استعاره از انقلاب و حرکت / دشت: استعاره از میهن

معنی: دیروز در غریبی باغ خزان زده بودیم و پر از داغ و حسرت بودیم؛ امّا امروز خورشید پیروزی در دشت بردمیده است و همه جای میهن آیینه دار من و تو و تجلّی حضور ما خواهد بود.

4-غرق غباریم و غربت با من بیا سمت باران / صد جویبار است اینجا در انتظار من و تو

غبار: گرد، استعاره از آلودگی / غربت: بیگانگی / باران: نماد رویش و سبزی / جویبار: جوی بزرگی که از جوی‌های کوچک تشکیل می‌شود، نماد حرکت / صد: مجاز از بسیار / واج آرایی صامت غ» / باران، جویبار: تناسب

معنی: پر از غربت و غبار باغ خزان زده هستیم. نیاز به بارانی داریم که خود را شست وشو دهیم. جویباران بسیاری منتظر ماست. (ما دچار پراکندگی هستیم؛ به جویبار همبستگی بپیوندیم.)

5-این فصل فصل من و توست فصل شکوفایی ما / برخیز با گل بخوانیم اینک بهار من و تو

فصل: دوره، منظور زمان پس از جنبش اسلامی است / شکوفایی: استعاره مکنیه / گل: نماد، استعاره از انقلاب و تجلیّات آن / اینک: اکنون / بهار: استعاره از زمان شکوفایی ما / با گل بخوانیم: جانبخشی، استعاره مکنیه

معنی: این دوره، فصل شکوفایی استعدادهای من و توست؛ ما که به انتظار بهار نشسته بودیم. برخیز همنوا با انقلاب و گل نغمه سرایی کنیم که بهار من و تو می آید.

6-با این نسیم سحرخیز برخیز اگر جان سپردیم / در باغ می ماند ای دوست گل یادگار من و تو

جان سپردن: کنایه از مرگ، شهادت / نسیم: نماد حرکت / یادگار: واژهٔ دو تلفّظی / نسیم سحرخیز: ترکیب وصفی: صفت فاعلی مرخم، جانبخشی / می ماند: مضارع اخباری، جاوید است / گل: استعاره از انقلاب و تجلیّات آن، خاطرات و مبارزه

معنی: همراه با این نسیم سحرگاهی برخیز [قیام کن] و همراه شو. اگر در این راه مبارزه مردیم [هراسی نیست.] ای دوست، گل و انقلاب به یادگار از من و تو خواهد ماند.

7-چون رود امیدوارم بی تابم و بی قرارم / من می روم سوی دریا، جای قرار من و تو

چون رود: تشبیه / رود: نماد حرکت / بی تاب: آشفته / بی قرار: بی آرامش / دریا: نماد / قرار دوم: ایهام (۱- قرار ملاقات ۲- آرامش) / دریا، رود: تناسب /

معنی: مانند رود که امید رسیدن به دریا را دارد من نیز با ناآرامی، امید رسیدن به دریا را دارم. ما باید به یکدیگر بپیوندیم و همبسته شویم. 

درس ششم : نی نامه فارسی دوازدهم

مهم ترین اثر مولوی مثنوی معنوی در 26000 بیت،// به خواهش حسام الدّین چلبی سرود. هجده بیت نخست مثنوی معنوی به نی نامه» نام برآورده است.

1 بشنو این نی چون حکایت می‌کند  /  از جدایی ها شکایت می‌کند

قالب: مثنوی سبک عراقی، نوع ادبی: غنایی / نی» استعاره از مولانا یا نماد هر انسان آگاه و دور مانده از اصل خویش / جانبخشی: حکایت کردن نی / جناس ناهمسان: حکایت، شکایت  / مقصود از جدایی : جدایی روح جزئی ( انسان ) از روح کل (خدا) است.

معنی:  هنگامی که نی بانگ بر می‌آورد و از درد دوری و جدایی خود گله می‌کند به آن گوش فرادار.

پیام: ناله آدمی به خاطر دوری از حق.

2-کز نیستان تا مرا ببریده اند  / از نفیرم مرد و زن نالیده اند

نیستان: نیزار، استعاره از عالم معنا / ببریده اند: جدا کرده اند / نفیر: فریاد و زاری به صدای بلند / مرد و زن» مجاز از همه هستی و همه موجودات / واج آرایی: ن / تضاد، تناسب: مرد، زن

معنی:  از زمانی که مرا از نیستان (عالم معنا) و خاستگاهم جدا کرده اند، همۀ هستی از سوز و ناله‌های جانگداز من به ناله و زاری درآمده اند.

پیام: اندوه هستی به دلیل جدایی از عالم معنا.

3-سینه خواهم شرحه شرحه از فراق/   تا بگویم شرح درد اشتیاق

سینه: مجاز از شنونده دردمند و دردآشنا  / شرحه: پاره گوشتی که از درازا بریده باشند / شرحه شرحه: پاره پاره / شرحه شرحه شدن دل: کنایه از درد و رنج کشیدن / جناس: شرحه، شرح / فراق: جدایی / همآوا: فراق، فراغ (رفاه و آسایش) / واج آرایی: ش‌ / واژه آرایی: شرحه» / اشتیاق: میل قلب به دیدار محبوب؛ در متن درس کشش روح کمال طلب و خداجو در راه شناخت پروردگار و ادراک حقیقت هستی

معنی:  برای بازگفت درد اشتیاق، شنونده ای می‌خواهم که دوری از یار را آزموده باشد و دلش از درد و داغ جدایی سوخته باشد.

پیام: حال دلشده را فقط دلشده درمی یابد.

4-هر کسی کاو دور ماند از اصل خویش /   بازجوید روزگار وصل خویش

کاو: که او / اصل: ریشه و خاستگاه، سرچشمه / بازجوید: جستجو می کند / وصل: پیوند و پیوستگی / جناس: اصل، وصل /  تلمیح به انالله و انا الیه راجعون» و کل شی ءً یرجعُ الی اصله »

معنی:  هر کس از جایگاه و میهن اصلی خویش دور مانده باشد، پیوسته در آرزوی رسیدن به جایگاه اصلی خود است.

پیام: بازگشت به جایگاه اصل.

5-من به هر جمعیتی نالان شدم  /  جفت بد حالان و خوش حالان شدم

جمعیت: گروه مردم / جناس: نالان، حالان / تضاد: بد حالان، خوش حالان / بد حالان: کسانی که سیر و سلوک آنها به سوی حق کند است / خوش حالان: رهروان راه حق که از سیر به سوی حق شادمان اند. / مصراع دوم اشاره به انعطاف پذیری و نرمش نی دارد.

معنی:  من ناله عاشقانه ام را برای همۀ انسان ها سر داده ام و با رهروان کندرو و تندرو همراه گشته ام.

پیام: همراه شدن نی با همگان، انعطاف پذیری.

6-هر کسی از ظنّ خود شد یار من /  از درون من نجست اسرار من

ظنّ: گمان و پندار / اسرار: ج سرّ / هم آوا: اصرار(پافشاری)، اسرار / جناس: ظن، من / واژه آرایی: من / واج آرایی ‌ن»

معنی:  هرکس در حد فهم خود و از روی گمان و پندارش با من همراه و یار شود؛ حقیقت حال مرا درنمی یابد.

پیام: نهفتن راز از ظاهربینان، نقش ظرفیت وجودی افراد در پی بردن به اسرار.

7-سِرّ من از ناله من دور نیست /  لیک چشم و گوش را آن نور نیست

سرّ: راز / جناس: دور، نور / لیک: ولی / چشم و گوش» مجاز از حواس ظاهری/ نور» نماد شناخت ایزدی و استعاره از بینشمندی و دانایی/ واژه آرایی: من / را: نشانه دارندگی و مالکیت / چشم و گوش: تناسب

معنی:  رازهای من در ناله‌های من نهفته است؛ اما با چشم و گوش و حواس ظاهری نمی توان به حقیقت این ناله پی برد.

پیام: لازمه پی بردن به رازهای ایزدی حواس باطنی است.

8-تن ز جان و جان ز تن مستور نیست  /   لیک کس را دید جان دستور نیست

مستور: پوشیده، پنهان / هم آوا: مستور، مسطور(نوشته شده) / جناس: مستور، دستور / قلب و عکس: تن ز جان و جان ز تن (رشته انسانی) / دید: دیدن، مصدر کوتاه /  را: به معنای برای / تن، جان: تضاد، تناسب / واژه آرایی: جان / دستور: اجازه، راهنما، وزیر

معنی: اگرچه جان و تن بسیار به هم نزدیک اند و هیچ یک از دیگری پوشیده نیست؛ اما توانایی دیدن جان، به هر چشمی داده نشده است.

پیام: نادیدنی بودن روح، لازمه دیدن جان داشتن حواس باطنی است.

9-آتش است این بانگ نای و نیست باد  /  هر که این آتش ندارد، نیست باد

نای: نی / تشبیه فشرده: بانگ نای، آتش است / نای: نی، گلو (ایهام) / جناس همسان: نیست باد» در مصراع نخست و دوم، نیست» در مصراع نخست فعل و در مصراع دوم صفت است به معنای نابود»؛ باد در مصراع نخست اسم است و در مصراع دوم فعل دعایی، ذو قافیتین»/ بانگ نای باد نیست: تشبیه؛ وجه شبه: مادی و بی ارزش بودن / آتش استعاره از عشق یا بانگ عاشقانه نی است./ واژه آرایی: آتش / باد، آتش: تناسب / تضاد: است، نیست / ایهام تناسب: باد در مصراع دوم با آتش

معنی:  آوازی که از این نی(مولانا) برمی خیزد، آتش عشق است و باد بی ارزش نیست. هر کس در وجودش آتش عشق راه نیافته است، نابود گردد.

پیام: ارزشمندی عشق، نابود شدن بی بهرگان از عشق

10-آتش عشق است کاندر نی فتاد  / جوشش عشق است کاندر می‌ فتاد

آتش عشق: اضافه تشبیهی ( تشبیه فشرده یا رسا ) / نی، می‌: جناس / واج آرایی ش» / واژه آرایی: عشق، کاندر، است / جوشش عشق»: اضافه استعاری، عشق مانند مایعی است که می جوشد / ترصیع ( رشته انسانی ) / حسن تعلیل: جوشش می به دلیل عشق است.

معنی:  سوز و گداز آتش عشق است که ناله نی را اثر گذار کرده است. جوشش و شور باده نیز از اثر عشق است.

پیام: عشق در همه هستی جاری است

11-نی، حریف هر که از یاری برید  /  پرده هایش پرده‌های ما درید

حریف: همدم، یار (امروزه به معنای رقیب) / بریدن کنایه از جدا شدن و دور ماندن / جناس: پرده»؛ پرده» نخست نت، پرده دوم پوشش / پرده‌ دریدن» کنایه از فاش کردن راز / جناس ناهمسان: برید، درید / ایهام: پرده دریدن (آشکار کردن راز، دیدن دلبر آسمانی )

معنی:  نی همدم کسی است که از دلبر خود جدا مانده است. آواز نی، راز عاشقان را آشکار می‌سازد و حجاب ها را از مقابل چشم عاشقان برمی دارد تا معشوق حقیقی را ببیند.

پیام: افشاگری عشق، همدمی نی با دلشدگان

12-همچو نی زهری و تریاقی که دید؟  /  همچو نی دمساز و مشتاقی که دید؟

همچو نی: تشبیه / تریاق: پادزهر / متناقض نما: نی زهر و تریاق است / دمساز: همراز، همدم / مشتاق: دارای اشتیاق، آرزومند / موازنه / هر دو مصراع استفهام انکاری دارد / واژه آرایی: نی، همچو

معنی:  نی هم زهر است و هم پادزهر. هم دردآفرین است هم درمان بخش. نی، هم همدم نی نواز است و هم مشتاق وصال.

پیام: ویژگی دوگانه نی، انعطاف پذیری، نقش ظرفیت وجودی افراد در تأثیرپذیری از عشق

13-نی، حدیث راه پر خون می‌کند /  قصه‌های عشق مجنون می‌کند

حدیث: سخن / راه پرخون: کنایه از دشوار و خطرناک / تلمیح به داستان لیلی و مجنون / مجنون: نماد انسانی با عشق راستین / جانبخشی: داستان گفتن نی / تناسب: حدیث، قصه

معنی:   نی داستان پرخطر و دشوار راه عشق را بازگو می‌کند. نی داستان از عشق عاشقان راستین دارد.

پیام: دشوار و پر خطر بودن راه عشق

14-محرم این هوش جز بی هوش نیست /  مر زبان را مشتری جز گوش نیست

محرم: رازدار / هوش: آگاهی، استعاره از عشق / بی هوش: استعاره از عاشق / متناقض نما: محرم هوش بودن بی هوش / زبان: مجاز از سخن / اسلوب معادله / واج آرای صامت ش» / تناسب: زبان، گوش / جناس: هوش، گوش / واژه آرایی: هوش، جز / را: اضافه گسسته / جانبخشی، تشبیه: گوش مشتری زبان است

معنی: حقیقت عشق را هر کسی درک نمی کند، تنها عاشق (بی هوش) محرم راز عشق است، همان گونه که گوش برای درک سخنانِ زبان»، ‌ابزار مناسبی است.

پیام: شایستگی عاشق برای آگاهی از رازها

15-در غم ما روزها بیگاه شد  /  روزها با سوزها همراه شد

غم: منظور غم عشق است / بیگاه: غروب، بی هنگام / بیگاه شد: کنایه از اینکه سپری شد / روزها: مجاز از عمر / جناس: روزها، سوزها / واج آرایی: ر، ا / واژه آرایی: روزها

معنی: همه عمر ما با سوز و گداز عاشقانه به پایان رسید و روزگارمان باغم و اندوه به پایان رسید.

پیام: توامان بودن عمر عاشق با اندوه عشق.

16-روزها گر رفت، گو رو، باک نیست  /  تو بمان، ای آن که چون تو پاک نیست

باک: ترس / جان بخشی: گو روزها برو / روزها: مجاز از عمر / مرجع تو»: عشق، جانبخشی / جناس: پاک، باک  / واژه آرایی: تو / تضاد: رو، بمان

معنی:  اگر روزهای عاشق با اندوه سپری شود مهم نیست، ای عشق! تو پایدار و جاودان بمان، زیرا غیر از تو موجود پاکی وجود ندارد.

پیام: ارزشمندی عشق

17-هر که جز ماهی، ز آبش سیر شد  /  هر که بی روزی است، روزش دیر شد

ماهی: استعاره از عاشق واقعی، عارف راستین / سیر شد: کنایه از دده شد، بیزار شد / آب: استعاره از عشق / اسلوب معادله / تناسب: ماهی، آب / روزش دیر شد: کنایه از روزش تباه شد / روزی: استعاره از عشق / جناس: سیر، دیر  / واژه آرایی: هر که / آبش: جهش ضمیر، او از آب … / جناس: روز، روزی

معنی:  تنها ماهی دریای حق (عاشق) است که از غوطه خوردن در آب عشق و معرفت سیر نمی شود. هر کس از عشق بی بهره باشد، ملول و خسته می‌شود.

پیام: اشتیاق پایان ناپذیر عاشق

-در نیابد حال پخته هیچ خام /  پس سخن کوتاه باید، والسّلام

پخته: کنایه از عارف راستین و باتجربه / خام: کنایه از انسان بی بهره از عشق / تضاد: پخته، خام

معنی:  کسی که عاشق نباشد حال عاشق راستین را درک نمی کند؛ پس بهتر است سخن را کوتاه کنم و به پایان برسانم.

پیام: انسان خام سخن انسان پخته را درنمی یابد.

درس پنجم: دماوندیه فارسی دوازدهم

۱- ای دیو سپید پای در بند/ ای گنبد گیتی ای دماوند

قلمرو زبانی: دیو سپید: موجودی افسانه­ای و اساطیری در شاهنامه که به دست رستم کشته می­شود. / گیتی: جهان /  

قلمرو ادبی: قالب: قصیده / دیو سپید: استعاره از دماوند / ای گنبد: جان بخشی / گنبد گیتی: اضافه استعاری، گیتی مانند ساختمانی است که گنبد دارد  / ای دماوند: جان بخشی / پای در بند بودن: کنایه از زندانی بودن / پای در بند بودن دماوند: جان بخشی / مصراع اول، تلمیح دارد به داستان پید از هفت خوان رستم در شاهنامه فردوسی (جنگ رستم با پید) / اغراق: در بلندی دماوند / واج آرایی: صامت د»/

بازگردانی: ای دماوند که همانند پید، اسیر و گرفتار هستی، ای دماوند که همانند بام جهان برافراشته ای.

پیام: ستایش دماوند، اشاره به بلندی دماوند

۲- از سیم به سر یکی کله خود/ زآهن به میان یکی کمربند

قلمرو زبانی: سیم: نقره / میان: کمر، وسط / فعل داری» به قرینه معنوی حذف شده است. /

قلمرو ادبی: جان بخشی: نسبت دادنِ کلاهخود و کمربند به کوه/ سیم: استعاره از برف/ میان: ایهام / کمربند آهن: استعاره از میانه کوه که پر از سنگ‌ها و صخره‌های تیره رنگ است. / جان بخشی: قراردادن سر و کمر برای کوه / تناسب: سیم، آهن؛ سر، کله‌خود، میان؛ کله­خود، کمربند؛ میان، کمربند /

بازگردانی: ای دماوند! تو کلاه جنگی سفیدی از نقره (برف) بر سر نهاده ای و کمربندی آهنین (صخره‌ها و سنگ‌ها) به کمر بسته ای.

پیام: وصف دماوند

۳- تا چشم بشر نبیندت روی/ بنهفته به ابر، چهر دلبند

قلمرو زبانی: تا: حرف ربط بیان علت، به معنیِ به این دلیل که» / ت» در نبیندت روی» مضاف الیهِ روی»، جهش ضمیر / نهفتن: پنهان کردن (بن ماضی: نهفت، بن مضارع: نهنب)/

قلمرو ادبی: جان بخشی: نسبت دادن روی و چهره به دماوند و نهفته شدن از مردم / تناسب: روی، چهره، چشم / حُسن تعلیل: سخنور علت پنهان شدنِ قله دماوند را در پشت ابر، بیزاری و دوری کردن از مردم نادان می‌داند.ننه / دلبند: کنایه از گرامی و ارجمند

بازگردانی: چهره زیبای خود را در ابرها پنهان کرده­ای تا چشم آدمی روی تو را نبیند.

پیام: بیزاری دماوند از مردم، اشاره به بلندی کوه

۴- تا وارهی از دم ستوران  / وین مردم نحس دیومانند

قلمرو زبانی: وارهی: رها شوی(بن ماضی: وارست، بن مضارع: واره) / وین: و این / ستور: چهارپا، جانوران چهارپا به ویژه اسب، استر و خر، استعاره از انسان‌های پست و نادان / نحس: شوم، بدیمن، بداختر، گجسته، ناهمایون / این بیت با بیت بعد، موقوف المعانی است.

قلمرو ادبی: دَم: نفس، مجاز از سخن /  تشبیه: مردم دیو مانند  

 بازگردانی: برای این­که از هم­صحبتی و هم­نشینی مردم نادان و شومِ دیوصفت رهایی یابی …….

پیام: بیزاری از مردم نادان

ارتباط معنایی دارد با: از این دیومردم که دام و دَدَند / نهان شو که هم­صحبتانِ بدند

۵- با شیر سپهر بسته پیمان / با اختر سعد کرده پیوند

قلمرو زبانی: سپهر: آسمان / سعد: خوشبختی، متضاد نحس / اختر سعد: ستاره مشتری یا هرمز است که به سعد اکبر مشهور است./ پیوند کردن: خویشاوندی کردن /

قلمرو ادبی: شیر سپهر: استعاره از خورشید (به اعتبار آن که برج اسد خانه اوست)  / جان بخشی: پیمان بستن دماوند با خورشید؛ پیوند دماوند با مشتری / اختر، سپهر: تناسب   اغراق /  این بیت حُسن تعلیل نیز دارد: شاعر علت بلندی دماوند را تلاش او برای دوری از مردم زمانه می‌داند./ تناسب: سپهر، اختر؛ پیمان، پیوند

بازگردانی: با آفتاب پیمان بسته‌ای و با ستاره مشتری پیوند و پیوستگی پدید آورده ای.

پیام: اشاره به بلندی دماوند

۶- چون گشت زمین ز جور گردون / سرد و سیه و خموش و آوند

قلمرو زبانی: گردون: فلک، آسمان (در این­جا روزگار) / خموش: ساکت / آوند: آونگ، آویزان، آویخته / جور: ستم /

قلمرو ادبی: زمین، گردون: تضاد  / جور گردون: جان بخشی /  گشت: شد، ایهام تناسب در معنای گردیدن و چرخیدن / خموش گشتن زمین: جان بخشی / این بیت با بیت بعدی موقوف المعانی است. / حسن تعلیل: آسمان به خاطر ستم گردون خفه و خموش و معلّق است.

بازگردانی: هنگامی که زمین از بیداد و ستمِ آسمان (روزگار) اینچنین خفه و خاموش و آویزان شد،…

۷- بنواخت ز خشم بر فلک مشت / آن مشت تویی تو ای دماوند

قلمرو زبانی: نواختن: کوبیدن(بن ماضی: نواخت، بن مضارع: نواز) 

 قلمرو ادبی: مشت کوبیدن زمین به فلک: جان بخشی / ای دماوند: جان بخشی / تو مشت هستی: تشبیه / واج آرایی: صامت ت» و ش» / واژه آرایی: مشت، تو

بازگردانی: زمین از شدت خشم، مشتی بر آسمان کوبید و تو ای دماوند همان مشت زمینی.

پیام:

۸- تو مشت درشت روزگاری / از گردش قرنها پس افکند

قلمرو زبانی: پس افکند: پس افکنده، میراث، به جا مانده (صفت مفعولی مرکب کوتاه) /

قلمرو ادبی: /  تشبیه: تو (دماوند) مشت روزگار هستی / مشت روزگار: جان بخشی برای روزگار / واج آرایی ش»، ر»

بازگردانی: ای دماوند! تو مشت بزرگِ خشم و اعتراض دیرینه روزگار هستی که از گذشت روزگاران به ما به جا مانده است.

پیام:

۹- ای مشت زمین بر آسمان شو / بر وی بنواز ضربتی چند

قلمرو زبانی: شو: برو/ بنواز: بزن / مرجع وی» آسمان است / ضربتی چند: ترکیب وصفی وارون (چند ضربت)/ چند: صفت مبهم /

قلمرو ادبی: مشت زمین: جان بخشی و استعاره از دماوند /  زمین، آسمان: تناسب، تضاد / مرجع ضمیرِ وی»: آسمان / مصرع دوم: جان بخشی / مشت، ضربت: تناسب

بازگردانی: ای دماوند که مشت زمین هستی! به آسمان برو و چند ضربه بر آسمان بکوب. /پیام: خیزش ضد بیداد

۱۰- نی نی تو نه مشت روزگاری / ای کوه نیَم ز گفته خرسند

قلمرو زبانی: نی نی: نه، قید نفی / نیَم: نیستم / خرسند: راضی /

قلمرو ادبی: مشت روزگار: اضافه استعاری (جان بخشی)/ ای کوه: جان بخشی / گفته: مقصود شاعر، تشبیه در بیت پیشین است یعنی همان تشبیه دماوند به مشت. / واج آرایی: ن»

بازگردانی: نه نه، تو مشت روزگار نیستی. ای کوه من از این سخن خود (تشبیه دماوند به مشت) خشنود نیستم.

شاعر از همانندی دماوند به مشت روزگار خرسند نیست به این دلیل که مشت نشانه اعتراض و ستیز است در حالی که دماوند (مردم تهران یا روشنفکران) در مقابل ظلم و دشمنان خارجی خاموشی گزیدند.

پیام:

۱۱- تو قلب فسرده زمینی / از درد ورم نموده یک چند

قلمرو زبانی: فسرده: یخ­زده، منجمد، افسرده و غمگین / یک چند: مدتی، چندی /

قلمرو ادبی: فسرده: یخ­زده، افسرده (ایهام) / تشبیه کوه دماوند به قلب فسرده زمین / وَرَم: آماس، استعاره از برآمدگی کوه / قلب زمین: جان بخشی / قلب، درد، ورم: تناسب / واج آرایی: د» / حسن تعلیل

بازگردانی: ای دماوند! تو قلب سرد و منجمد زمین هستی که از شدت درد و اندوه مقداری آماس کرده است.

پیام:

۱۲- تا درد و ورم فرونشیند / کافور بر آن ضماد کردند

قلمرو زبانی: تا: حرف پیوند به معنیِ برای اینکه» / فرونشیند: فروکش کند / کافور: ماده معطر جامدی که از گیاهانی چون ریحان، بابونه و چند نوع درخت به دست می‌آید. در قدیم به عنوان مرهم و دارو روی زخم می‌مالیدند./ ضماد: مرهم / ضماد کردن: بستن چیزی بر زخم، مرهم نهادن /

قلمرو ادبی: ورم: استعاره از برآمدگی کوه / کافور: استعاره از برف­های قله دماوند / درد، ورم، ضماد: تناسب  / حُسن تعلیل / واج آرایی: د»، ر»

بازگردانی: برای این که درد و ورم تو آرام بگیرد و اندکی تسکین بیابد مرهمی از برف بر ورم تو نهاده اند.

پیام:

۱۳-  شو منفجر ای دل زمانه / وان آتش خود نهفته مپسند

قلمرو زبانی: نهفته: صفت مفعولی در نقش قید /

قلمرو ادبی: دلِ زمانه: اضافه استعاری (جان بخشی)، / دل استعاره از دماوند (روشنفکران خاموش) / آتش: استعاره از خشم و خروش / تناسب: منفجر، آتش / منفجر شدن: کنایه از اعتراض

بازگردانی: ای کوه دماوند که چون قلب زمانه هستی، آتشفشان کن و بیش از این خرسند مباش که آتش درونت پنهان بماند.

پیام: دعوت به اعتراض

۱۴- خامش منشین سخن همی گوی / افسرده مباش خوش همی خند

قلمرو زبانی: همی گوی: بگو (فعل امر) / افسرده: یخ زده، غمگین / خوش: قید کیفیت / همی خند: بخند (فعل امر) / قلمرو ادبی: خامش نشستن، سخن گفتن: تضاد / جان بخشی: سخن گفتن، خندیدن و خاموش نبودن دماوند / خاموش، افسرده: تناسب / خوش خندیدن: کنایه از افسردگی بدر آمدن / افسرده، خوش: تضاد

بازگردانی: ای دماوند (آگاهان خاموش جامعه)، خاموش و آرام نباش و چیزی بگو (اعتراض کن)، غمگین و ناخوش نباش و با شادی بخند.

پیام:

۱۵- پنهان مکن آتش درون را / زین سوخته جان شنو یکی پند

قلمرو زبانی: سوخته جان: صفتِ مرکب، جانشین اسم، منظور خودِ شاعر» است و مخاطبِ شاعر کوه دماوند»./ یکی پند: پندی /

قلمرو ادبی: آتش: استعاره از خشم و خروش / آتش، سوخته: تناسب /  واج آرایی: صامت ن» / سوخته جان: کنایه از دردمند و آزرده

بازگردانی: ای دماوند! خشم درونت را در دلت پنهان نکن، خشمت را بیرون بریز و از این شاعرِ دل­سوخته دردمند پندی بشنو.

پیام: دعوت به اعتراض

۱۶- گر آتش دل نهفته داری / سوزد جانت به جانت سوگند

قلمرو زبانی: سوختن: سوزاندن / ت» در جانت» در هر دو مورد نقش مضاف الیهی دارد / حذف فعلِ می خورم» به قرینه معنوی /

قلمرو ادبی: آتش دل: استعاره از خشم و خروش / سوختن جان: کنایه از نابود شدن /  واژه آرایی: جان / تناسب: دل، جان

بازگردانی: اگر آتش درونت را بیرون نریزی و در دلت پنهان کنی به جان تو سوگند می­خورم که جانت را نابود می‌سازد.

پیام: دعوت به اعتراض

۱۷- ای مادر سرسپید بشنو/ این پند سیاه بخت فرزند

قلمرو زبانی: سیاه بخت فرزند: ترکیب وصفی وارون، منظور خود ملک­الشعرا بهار» است. /

قلمرو ادبی: سر: مجاز از مو / مادر سر سپید: استعاره از دماوند، نمادی از مردم و فرهنگ ایران / سپید، سیاه: تضاد / سیاه بخت: کنایه از بدبخت، حس آمیزی / سرسپید: کنایه از پیر (اشاره به برف قله دماوند)  / تناسب: مادر، فرزند

بازگردانی: ای دماوند! ای مادر سرسپید و پیر من! پند فرزند بدبخت خودت را بشنو.

پیام:

۱۸- برکش ز سر آن سپید معجر / بنشین به یکی کبود اورند

قلمرو زبانی: معجر: روسری، سرپوش / سپید معجر و کبود اورند: ترکیب وصفی وارون (معجرِ سپید، اورندِ کبود) / اورند: اورنگ، تخت، تخت پادشاهی /

قلمرو ادبی: اورند: مجازاْ فرّ و شکوه، شأن و شوکت / سپید معجر: استعاره از برف روی کوه / از سر برکشیدن معجر سپید: کنایه از دوری از گوشه نشینی، ضعف و خاموشی /  بر اورند نشستن: کنایه از قدرت­نمایی کردن، فرمانروایی کردن / سپید، کبود: تضاد و تناسب

بازگردانی: ای دماوند، از ناتوانی و خاموشی دست بکش. بر اورنگ فرمانروایی بنشین و توانایی ات را نمایان کن.

پیام:

۱۹- بگرای چو اژدهای گرزه / بخروش چو شرزه شیر ارغند

قلمرو زبانی: بگرای: حمله ور شو (حرکت کن) فعل امر از گراییدن (بن ماضی: گرایست، بن مضارع: گرای) / اژدها: مار / گرزه: ویژگی گونه ای مار سمی و خطرناک / شرزه: خشمگین،  غضبناک / ارغند: خشمگین و قهرآلود /

قلمرو ادبی: گرزه، شرزه: جناس ناهمسان / تشبیه در مصرع نخست و دوم / واج آرایی: ش»

بازگردانی: مانند اژدهای بزرگ و کُشنده، حمله­ور شو و مانند شیر خشمگین و قهرآلود، فریاد و خروش برآور. 

پیام: دعوت به اعتراض

۲۰- بفکن ز پی این اساس تزویر/ بگسل ز هم این نژاد و پیوند

قلمرو زبانی: پی: پایه، شالوده / اساس تزویر: پایه­های حکومت ریاکار، اضافه استعاری / از پی افکندن: کنایه از نابود کردن / گسلیدن: پاره کردن، جداکردن (بن ماضی: گسل، بن مضارع: گسست) / تزویر: دورویی، ریاکاری / این نژاد و پیوند: منظور نژاد و پیوند ستمگران /

قلمرو ادبی: نژاد، پیوند: تناسب / پی، اساس: تناسب / موازنه

بازگردانی: پایه‌های این ساختمانلذغذغ ل ستم و ریا را ریشه کن ساز و نسل و نژاد این فرمانروایان بیدادگر را نابود کن.

پیام:

۲۱- بر کَن ز بُن این بنا که باید/ از ریشه بنای ظلم برکند

قلمرو زبانی: بن: ریشه / از بن برکندن: کنایه از نابود کردن کامل / بنا» در مصرع نخست: استعاره از بیداد / از ریشه برکندن: کنایه از نابود کردن کامل /

قلمرو ادبی: برکن، برکند: همریشگی، جناس / بنای ظلم: اضافه تشبیه / واج آرایی ب»، ن»

بازگردانی: این بنای ستم را نابود کن؛ زیرا بنای بیداد را باید ریشه کن کرد و نابود ساخت.

پیام:

۲۲- زین بی خردان سِفله بستان / دادِ دلِ مردمِ خردمند

قلمرو زبانی: زین: از این / سفله: فرومایه، بدسرشت / ستاندن: گرفتن، (بن ماضی: ستاند، بن مضارع: ستان) / داد: حق و حقوق /

قلمرو ادبی: بی­خرد، خردمند: تضاد / بی خردان سفله: فرمانروایان ستمگر در زمان سخنور / واج آرایی صامت د»، مصوت -ِ »

بازگردانی: از این فرمانروایان بی خرد پست و فرومایه، حق انسان­های خردمند و آگاه را بگیر.

درس سوم: آزادی  فارسی دوازدهم
۱- ناله مرغ اسیر این همه بهر وطن است / مسلک مرغ گرفتار قفس همچو من است

قلمرو زبانی: مرغ: پرنده ‌/ بهر: برای (همآوا← بحر: دریا) / وطن: میهن (قبل از مشروطه وطن به معنای زادگاه به کار می رفته است) / مسلک: روش، طریق  / گرفتار قفس: زندانی / همچو: مانند / 

قلمرو ادبی: قالب: غزل اجتماعی / وزن: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (ویژه رشته انسانی) / ناله: منظور خواندن و شعر گفتن» / مرغ: استعاره از خود سخنور / همچو من: تشبیه، جانبخشی / مرغ: واژه آرایی / مرغ، گرفتار، قفس، اسیر: تناسب / واج آرایی: نقش نمای اضافه، م»

بازگردانی: آواز خواندن پرنده اسیر (خود سراینده) برای میهنش است. روش مرغ در قفس افتاده نیز همانند من است.

پیام: میهن دوستی

۲- همّت از باد سحر می‌طلبم گر ببرد / خبر از من به رفیقی که به طرف چمن است

قلمرو زبانی: همّت: گرایشی نیرومند به پیشرفت و دستیابی به هدفهای والا(در اینجا کمک)، در اصطلاح تصوف عبارت است از توجه قلب با تمام قوای خود به جانب حق (۱-عزم و اراده ۲- دعای خیر، کمک) / طرف: کنار، کناره / به: در / 

قلمرو ادبی: باد سحر: جانبخشی، استعاره، نماد پیام رسانی / واج آرایی ب» / چمن، من: جناس افزایشی / چمن: مجاز از باغ و بوستان / به طرف چمن است: کنایه از این که آزاد است

بازگردانی: یاری و کمک از باد بامدادی می‌خواهم که پیام مرا به یارم که در باغ و بوستان آزادانه خوش می‌گذراند برساند تا برای آزادی من کاری انجام دهد.

پیام: درخواست کمک

۳- فکری ای هموطنان در ره آزادی خویش / بنمایید که هر کس نکند مثل من است

قلمرو زبانی: حذف به قرینه لفظی: فکری در مصراع دوم / 

قلمرو ادبی: فکری بنمایید: کنایه از کاری انجام دهید / مثل من: تشبیه

بازگردانی: ای هم میهنان برای آزادی خودتان کاری انجام دهید و گرنه شما نیز مانند من گرفتار و زندانی می‌شوید.

پیام: به دنبال آزادی بودن

۴- خانه‌ای کاو شود از دست اجانب آباد / ز اشک ویران کنش آن خانه که بیت الحزن است

قلمرو زبانی: کاو: که او، مرجع ضمیر آن خانه» / اجانب: ج اجنبی، بیگانه / از: با / بیت الحزن: خانه اندوه ، غمکده، ماتمکده / (آن خانه) بیت الحزن است: حذف به قرینه لفظی/

 قلمرو ادبی: خانه: استعاره از کشور و میهن / دست: مجاز از توان و نیرو / با اشک ویران کردن: اغراق / تلمیح: اشاره به داستان حضرت یعقوب یا داستان حضرت زینب/ آباد، ویران: تضاد / بیت الحزن است: تشبیه فشرده یا رسا / واژه آرایی: خانه

بازگردانی: کشوری که با توانمندی و امکانات بیگانگان آباد شود باید آن کشور را با اشک مردم ویران کرد؛ زیرا آن کشور همانند ماتمکده است نه کشور.

پیام: قطع امید از بیگانگان

۵- جامه‌ای کاو نشود غرقه به خون بهر وطن / بدر آن جامه که ننگ تن و کم از کفن است

قلمرو زبانی: جامه: تن پوش / بهر: برای (همآوا← بحر: دریا) / بدر: پاره کن (بن ماضی: درید، بن مضارع: در) / که: زیراکه / ننگ: بی آبرویی، شرمندگی / کم: کمتر، کم ارزش تر/

قلمرو ادبی: جامه: مجاز از تن / غرقه به خون: آغشته به خون، استعاره، کنایه از جان فشانی / بدر آن جامه: کنایه از نابود کن/ تن: مجاز از انسان / واج آرایی ن»، ک»/ واژه آرایی: جامه / جامه، تن، کفن: تناسب

بازگردانی: بدنی که برای میهنش آغشته به خون نگردد و انسانی که برای کشورش جان فشانی نکند، آن را باید نابود کرد؛ زیرا باعث ننگ انسان است و کم ارزش تر از کفن.

پیام: جان فشانی

۶- آن کسی را که در این ملک سلیمان کردیم / ملت امروز یقین کرد که او اهرمن است

قلمرو زبانی: کس: منظور محمد علی شاه / مُلک: پادشاهی، فرمانروایی، کشور / اهرمن: شیطان/

 قلمرو ادبی: تلمیح / واج آرایی ک» / سلیمان، اهرمن: تضاد / سلیمان کردیم: تشبیه، به فرمانروایی رساندیم / تناسب: ملک، سلیمان، اهرمن / او اهرمن است: تشبیه

بازگردانی: آن کسی را در کشورمان همانند سلیمان به فرمانروایی رساندیم، مردم امروز فهمیدند که او شیطان بوده است.

پیام: فساد فرمانروایان                                                                    ابوالقاسم عارف قزوینی

دفتر زمانه

۱- هرگز دلـم برای کـم و بیش غـم نداشـت / آری نداشت غم که غم بیش و کم نداشت

قلمرو زبانی: آری (دلم) غم نداشت: حذف به قرینه لفظی / 

قلمرو ادبی: قالب: غزل / وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (ویژه رشته انسانی) / کم، بیش: تضاد / واژه آرایی: کم، بیش، غم، نداشت / غم کم و بیش نداشتن: کنایه از در بند مادیات نبودن / کم، غم: جناس /

بازگردانی: هرگز من در بند مادیات و داشتن و نداشتن نبوده ام. هر کس در بند جهان مادی نباشد غم نخواهد داشت.

پیام: وارستگی

۲- در دفـتر زمـانه فـتـد نامـش از قـلـم / هر ملّتی که مردم صاحب قلم نداشت

قلمرو زبانی: فتد: می‌افتد(بن ماضی: افتاد، بن مضارع: افت/

قلمرو ادبی: دفتر زمانه: اضافه تشبیهی / نامش از قلم فتد: کنایه از فراموش شدن / صاحب قلم: کنایه از نویسنده، اندیشمند / واژه آرایی: قلم / تناسب: دفتر، قلم، صاحب قلم / واج آرایی م»

بازگردانی: هر ملتی که مردم دانا و دانشور نداشته باشد، نامش در درای تاریخ فراموش خواهد شد.

پیام: ماندگاری نام هنرمندان

۳- در پیشگاه اهل خرد نیست محترم  / هر کس که فکر جامعه را محترم نداشت

قلمرو زبانی: پیشگاه: بارگاه / اهل خرد: خردمند / 

قلمرو ادبی: پیشگاه: مجاز از نظر و اندیشه / جامعه: مجاز از مردم جامعه / واژه آرایی: محترم /

بازگردانی: هر کس که به مردم ارج ننهد در نظر خردمندان ارجمند و گرامی نخواهد بود.

پیام: احترام به جامعه

۴- با آنکه جیب و جام من از مال و می ‌تهی ست  / ما را فراغتی ست که جمشید جم نداشت

قلمرو زبانی: تهی: خالی / را: به معنای دارندگی و مالکیت / فراغت: آسایش و آرامش / جشید جم: حشو / که جمشید جم (آن فراغت را) نداشت: حذف به قرینه لفظی  

قلمرو ادبی: واج آرایی ج»، م» / تلمیح به داستان جمشید، پادشاه پیشدادی / جناس: جام، جم؛ مال، ما / لف و نشر: جیب← مال؛ جام← می‌/ تهی بودن جیب از مال: کنایه از تهیدستی / تهی بودن جام از می: کنایه از نداشتن رفاه و خوشی  / مال، ما: جناس

بازگردانی: با آن که من تهیدستم و رفاه ندارم؛ اما آسایش و آرامشی دارم که جمشید آن آرامش را نداشت.

پیام: داشتن آرامش با وجود تهیدستی

۵- انصاف و عدل داشت موافق بسی ولی  / چون فرّخی موافق ثابت قدم نداشت

قلمرو زبانی: بسی: بسیار / چون: مانند / فرخی: نام هنری سخنور / 

قلمرو ادبی: ثابت قدم: استوار رای، دارای اراده نیرومند، ثابت رای و ثابت عزم / موافق: هم رای و همراه، همداستان /  چون فرّخی: تشبیه / موافق: واژه آرایی / داشت، نداشت: تضاد /

بازگردانی: بسیاری از مردم با انصاف و عدالت همرای و همداستان بودند؛ اما کسی مانند فرخی برای دادگستری و عدالت پیشگی پایدار و استوار نبود.

پیام: پایداری در دادگستری                                                          فرخی یزدی 

 مناظره مست و هشیار از بهترین و زیباترین قطعات پروین اعتصامی است. شاعر در این شعر با بهره گیری از طنزی لطیف و اشاراتی روشن به ترسیم فساد و تزویر اجتماع عصر خویش پرداخته است. طنز موجود در این شعر طنز رندانه ی حافظ را فرا یاد می آورد.

نکات مهم

§محتسب مستی به ره دید وگریبانش گرفت             مست گفت: ای دوست پیراهن است افسار نیست

این شعر، جز اشعار حفظی است

قالب شعر: قطعه / محتوا : ترسیم فساد و تزویر اجتماع عصر شاعر

محتسب: ماموری که کار وی نظارت براجرای احکام دین بود  /مرجع ضمیر ش»: مست ؛  نقش مضاف الیه

دوست: منظور محتسب / افسار تسمه وریسمانی که به سر وگردن اسب والاغ می بندند /گریبان و پیراهن: تناسب / است و نیست تضاد

معنی: محتسب (مامور)درراه مستی را دید وگریبانش راگرفت مست گفت ای دوست این پیراهن است که آن را گرفته ای افسار نیست .

مفهوم: اشاره به برخورد تحقرآمیز مأموران حکومتی است با متهم

§گفت: مستی زان سبب افتان وخیزان میروی               گفت: جرم راه رفتن نیست ره هموارنیست

افتان وخیزان: حالت راه رفتن فرد مست،  تلوتلو خوران ؛ تضاد    

هموار نبودن راه: کنایه از گستردگی فساد در جامعه/ره می روی ، راه رفتن : تناسب

معنی: (محتسب )گفت تو مست هستی به همین دلیل تلوتلو خوران راه می روی. (مست)گفت جرم راه رفتن من نیست، جامعه پراز فساد و خلاف است.

§گفت می باید تو را تاخانه ی قاضی برم                 گفت رو صبح آی قاضی نیمه شب بیدارنیست

بیدار: میتواندایهام داشته باشد{ ۱ـ مقابل خواب     ۲ـ هشیار نباشد /صبح وشب: تضاد و تناسب / رو و آی:  فعل امر برو و بیا / تضاد در افعال      

معنی: (محتسب)گفت باید تورا به خانه ی قاضی ببرم .پاسخ داد که برو وصبح بیا چرا که قاضی نیمه شب بیدار نیست (خود قاضی الان مست و ناهشیار است )

مفهوم: مسئولان به فکرآسایش وخوشی خود هستند نه در فکر و اندیشه ی مردم

§گفت: نزدیک است والی را سرای آن جا شویم              گفت: والی ازکجا در خانه ی خمار نیست؟

سرا : خانه ؛ منزل /والی: حاکم . فرمانروا . استاندار    /را : فک اضافه (سرای والی )/شویم : می رویم/

والی از کجا درخانه ی خمارنیست{ از کجا معلوم که والی.خود در میخانه نباشد /

خمار: می فروش (خانه ی خمار. میخانه) / استفهام انکاری(حتما آنجاست)                                  

معنی: گفت: خانه ی حاکم نزدیک است به آن جا می رویم. مست جواب داد: از کجامعلوم که خود والی الان در میخانه نباشد؟

مفهوم: اشاره به فاسد بودن و عیاشی مسئولان جامعه

ارتباط معنایی دارد با:

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند       چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند

§گفت:”تاداروغه راگوییم در مسجدبخواب           گفت:”مسجدخوابگاه مردم بدکارنیست

داروغه: نگهبان/گفت و مسجد: تکرار/بخواب وخوابگاه: اشتقاق/

معنی: گفت تا نگهبان را باخبرکنم برو و درمسجد بخواب. مست گفت: مسجد جای افراد بدکار نیست.

مفهوم: بی توجهی و بی احترامی به اماکن مقدس (داخل شدن مست به مسجد)

گفت:”دیناری بده پنهان و خود را  وارهان”           گفت:”کار شرع کار درهم و دینار نیست”

دینار: سکه ی طلا/وارهان: خلاص کن. نجات بده/شرع: دین. شریعت. مذهب/درهم: سکه ی نقره . درم . پول نقد/

درهم ودینار: تناسب/

معنی:(محتسب)گفت: پنهانی به من رشوه بده وخود را خلاص کن. گفت: رشوه در دین جایگاهی ندارد.

مفهوم: اشاره به رواج رشوه خواری در جامعه”

§گفت از بهر غرامت جامه ات بیرون کنم                گفت: پوسیده است جز نقشی زپود و تارنیست

از بهرِ: حرف اضافه برای (دو تکواژاست از + بهر؛کسره ی زیر (ر)تکواژ  به حساب نمی آید – زبان فارسی”۳″)

غرامت: چیزی که تاوان آن لازم باشد؛ جبران خسارت مالی/جامه.پود وتار : تناسب/

(جامه)نقشی زپود نیست : کنایه از نخ نما بودن و فرسودگی جامه)

معنی: گفت: برای خسارت، لباست را از تنت بیرون می آورم .جواب داد: لباس من پوسیده و نخ نما است.

مفهوم :  ۱- رشوه خواری      ۲- نشانه ی فقر وتهی دستی افراد جامعه

§گفت:”آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه               گفت:”در سر عقل باید، بی کلاهی عار نیست

آگه: مخفف آگاه /ت(افتادت):جابه جایی ضمیر شخصی ؛ کلاه از سرتو در افتاد

کزسردر افتادت کلاه – توضیحات (۲) جز معنای ظاهری تعادل نداشتن مست را می رساند .ضمنا”در قدیم بدون کلاه و دستار در بین مردم ظاهر شدن نوعی ننگ وبی ادبی تلقی می شد./سروکلاه : تناسب/عار: ننگ . رسوایی . بدنامی/مصراع دوم : تمثیل/

معنی: گفت: با خبر نیستی که کلاه از سرت افتاده است (وتعادل نداری ) جواب داد : در سر عقل باید باشد کلاه نداشتن عیب و ننگ به شمار نمی آید.

ارتباط معنایی دارد با :

           تن آدمی شریف است به جان آدمیت      نه همین لباس زیباست نشان آدمیت »

§گفت :”می بسیار خوردی زان چنین بی خود شدی        ”گفت :”ای بیهوده گو.حرف کم و بسیار نیست

بیهوده گو : صفت فاعلی . مرکب مرخم (بیهوده گوینده)/کم و بسیار : تضاد

معنی: گفت: شراب زیاد نوشیده ای به همین دلیل مست واز خود بی خود گشته ای .گفت: ای فرد بیهوده گوی بحث کم و زیاد نوشیدن نیست (حرام، حرام است ).

مفهوم: نفس خطا و حرام بودن عمل مهم است نه میزان (مقدار) انجام وارتکاب آن.

§گفت:”باید حد زند هشیار مردم مست را ”         گفت:”هشیاری بیار،اینجا کسی هشیار نیست

حد: مجازات شرعی/هشیار مردم : ترکیب وصفی مقلوب (مردم هشیار )/مست وهشیار : تضاد/هشیار : تکرار/

معنی: (محتسب) گفت: باید مردم هوشیار، افراد مست را مجازات کند پاسخ داد: یک هشیار نشان بده در این جامعه؛ کسی هشیار و سالم نیست.

مفهوم : در اجتماع، فساد گسترده و فراگیر شده است دیگر کسی سالم نیست .

ارتباط معنایی دارد با :

   گر حکم شود که مست گیرند        در شهر هر آنچه (هرآنکه) هست گیرند”

عبارتند از:

1- ممیّز: معمولاً! برای شمارشِ تعداد یا اندازه و وزن موصوف میان عدد  ومعدود ( صفت شمارشی وموصوف آن ) اسمی می آید

 که وابسته ی عدد است وممیّز نام دارد .

 ممیّز با عدد همراه خود  یک جا وابسته ی هسته است . مانند پنج فروند هواپیما      

   نکته  : ممیّز همیشه وابسته ی صفت شمارشی نیست ؛  

 گاهی  وابسته ی صفت های مبهم یا پرسشی  می شود .مانند:  چند کیلو پسته

2- صفت ِ صفت : هرگاه دوصفت دنبال هم بیایند  وصفت دوم شدّت وضعف صفت اوّل را بیان کند  صفت دوم را وابسته ی وابسته » و صفت صفت » می گویند .                                                                   

  نکته : 1- صفت صفت را نباید با تعداد صفت برای موصوف اشتباه گرفت                                        

          مانند : مرد خوش لباس قد بلند

  نکته : 2 صفت صفت  اغلب در باره ی رنگ ها به کار می رود

 . به ندرت صفاتی مانند : واقعی، حقیقی ، ظاهری و. در توصیف صفات دیگر به کار می روند  مانند: انسان موفّق  واقعی

3-مضاف الیه مضاف الیه : 

هرگاه بیش از یک اسم یا ضمیر بعد از هسته بیایند فقط اسم یا ضمیر اوّل وابسته ی پسین وازنوع مضاف الیه است

 سایر اسم ها یا ضمایر پس از آن همه وابسته ی وابسته واز نوع مضاف الیه مضاف الیه  هستند 

 مانند: کوه های بلند سربه فلک کشیده ی شمال ایران زمین

  ( کوه : هسته ) ، ( بلند : صفت بیانی) ،( سربه فلک کشیده : صفت بیانی ) ، ( شمال : مضاف الیه ) ، (ایران زمین: مضاف الیه مضاف الیه ) 

4- قید صفت :مانند  دانش آموز فوق العاده زیرک  که فوق العاده» قید زیرک» که صفت است ،  می باشد .

5-صفت مضاف الیه : مضاف الیه می تواند هر یک از صفات پیشین یا پسین را بپذیرد

 ؛ بنابراین صفتِ مضاف الیه هم نوع پیشین دارد وهم نوع پسین .مانند: سخنان گهربار این دوست قدیمی من  

 ( این : صفت مضاف الیه  برای دوست و وابسته ی پیشین  ) ، ( قدیمی : صفت مضاف الیه برای دوست و وابسته ی پسین ) 

، ( من : مضاف الیه  مضاف الیه )                                                               

   نکته : برای درک  وابستگی کلمات در گروه ، این نکته را فراموش نکنید که

 وابسته های پیشین غالبا وابسته ی اوّلین اسم پس از خود هستند و

 وابسته های پسین ، وابسته ی اوّلین اسم پیش از خود ؛ بنابراین نباید توقّع داشته باشید ، همه ی کلمات ، وابسته ی هسته باشند 

§ منت خدای را عزّ و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت:

قلمرو زبانی: منّت: نیکویی، سپاس، شکر، جمع آن: مِنَن / منت خدای را : را» حرف اضافه در معنی برای / به شکر اندرش: دو حرف اضافه برای یک متمم، در شکرش» / عزّ و جلّ: گرامی، بزرگ و بلند مرتبه است؛ بعد از ذکر نام خداوند به کار می‌رود / قربت: نزدیکی (غربت: دوری) /

قلمرو ادبی:  قربت، نعمت: سجع  متوازی / طاعتش موجب قربت است: تلمیح به آیه شریفه واسجد و اقترب» / مزید: افزونی، زیادی /  و به شکر اندرش مزید نعمت: تلمیح به آیه شریفه لئن شکرتم لازیدنکم» / نمونه نثر مسجّع

بازگردانی: سپاس ویژه خداوند است (گرامی و بزرگ) که بندگی اش موجب نزدیکی به اوست و سپاس گزاری اش سبب نعمت.

پیام: فرمانبرداری موجب نزدیک به خداوند است

§ هر نفسی که فرو می رود ممدّ حیات است و چون بر می آید مفرّح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شکری واجب.

قلمرو زبانی: نفس: دم / برمی آید: بالا می آید / فرو می رود، بر می آید: تضاد / ممدّ: یاری رساننده، مدد کننده / حیات: زندگی (حیاط: حیاط خانه) / مفرّح: شادی بخش، فرح انگیز / ذات: سرشت، گوهره/

قلمرو ادبی: حیات، ذات: سجع /

بازگردانی: هر نفسی که فرو می رود یاری دهنده زندگی است و هنگامی که بیرون می آید شادی بخش جان ماست. پس در هر نفسی دو نعمت موجود دارد و برای هر نعمتی شکری واجب می‌گردد.        پیام: وجوب شکرگزاری از خدا

§از دست و زبان که بر آید / کز عهده شکرش به در آید

قلمرو ادبی: / دست، زبان: تناسب / دست: مجاز از کردار / زبان: مجاز از گفتار / برآید، درآید: جناس ناهمسان / از دست و زبان کسی بر آمدن: کنایه از توانایی داشتن / پرسش انکاری

بازگردانی: از توانایی و قدرت چه کسی برمی آید که از خداوند سپاس گزاری کند.     پیام: ناتوانی بنده در شکرگزاری از خدا

§اعملوا آل داوود شکراً و قلیل من عبادی الشکور: تضمین

بازگردانی: ای خاندان داوود سپاس خداوند را گزارید و بندگان شکرکننده ام اندک اند.

پیام: وجوب شکرگزاری از خدا

§بنده همان به که ز تقصیر خویش / عذر به درگاه خدای آورد

قلمرو زبانی: به: بهتر / تقصیر: کوتاهی، گناه / عذر: پوزش /

 قلمرو ادبی/ درگاه: مجاز از خدا

بازگردانی: همان بهتر که انسان به خاطر گناه و کوتاهی اش از خداوند پوزش بخواهد.پیام: طلب آمرزش از خداوند

§ورنه سزاوار خداوندی اش / کس نتواند که به جای آورد

قلمرو زبانی: ورنه: وگرنه / به جای آوردن: ادا کردن، انجام دادن

بازگردانی: وگرنه هیچ کس نمی‌تواند آنگونه که درخور خداوند است از او سپاس گزاری کند.

پیام: ناتوانی بنده در شکرگزاری از خدا

§ باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده.

قلمرو زبانی: خوان: سفره، سفره فراخ و گشاده / بی دریغ: بی مضایقه /

قلمرو ادبی: باران رحمت: اضافه تشبیهی / خوان نعمت: اضافه تشبیهی / رسیده، کشیده: سجع پایانی قرینه‌ها و ترصیع هم دارد (تمام واژه‌ها در قرینه دو به دو با هم سجع دارد) / تلمیح به آیه: ربّکم ذو رحمه واسعه / باران رحمت بی حسابش همه را رسیده: کنایه از بخشندگی یزدان / خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده: کنایه از بخشندگی یزدان /

بازگردانی: باران رحمت بی شمار خداوند همه را فراگرفته و سفره نعمت‌های بی مضایقه او همه جا پهن است.  پیام: بخشندگی یزدان

§ پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفه روزی به خطای منکر نبرد.

قلمرو زبانی: دریدن: پاره کردن (بن ماضی: درید، بن مضارع: در) / فاحش: آشکار، واضح / وظیفه: وجه معاش، مقرری / منکر: زشت، ناپسند / روزی: رزق /

قلمرو ادبی: پرده ناموس: اضافه تشبیهی / پرده دریدن: کنایه از رسوا کردن، فاش کردن راز / ندرد، نبرد: سجع / پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد: اشاره به ستارالعیوبی خداوند / وظیفه روزی به خطای منکر نبرد: صفت رزّاقیت یزدان، هو الرزّاق

بازگردانی: آبروی بندگان را با وجود گناه آشکار نمی‌ریزد و روزی ایشان را به خاطر لغزش زشت قطع نمی‌کند.

پیام: پرده پوشی و روزی رسانی خداوند

§فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد.

قلمرو زبانی: فراش: فرش گستر، گسترنده فرش / دایه: زنی که به جای مادر به کودک شیر می‌دهد یا از او پرستاری می‌کند / بنات: ج بنت، دختر / را: حرف اضافه به» / نبات: گیاه، رستنی  / مهد: گهواره /

قلمرو ادبی: فراش باد صبا، دایه ابر بهاری، بنات نبات، مهد زمین هر چهار مورد اضافه تشبیهی /  فرش زمرّدین: استعاره از سبزه و چمن / فراش، فرش،‌ بگسترد: مراعات نظیر / فراش، فرش: هم ریشگی / باد صبا، ابر بهار، نبات، زمین: تناسب  / دایه، بنات، مهد، بپرورد: تناسب / کل عبارت آرایه تشخیص دارد./ بگسترد، بپرورد، سجع / مهد زمین: الم نجعل الارض مهادا (تلمیح)

بازگردانی: به باد صبا که مانند فراش است گفته تا سبزه و چمن را بگستراند و به ابر بهاری که مانند دایه است گفته تا گیاهان را که همچون دختران اند در زمین پرورش دهد.        پیام:نعمت های وسیع خداوند

§درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده.

 قلمرو زبانی: خلعت: جامگی / قبا: جامه، جامه‌ای که از سوی پیش باز است و پس از پوشیدن دو طرف پیش را با دکمه به هم پیوندند / ورق: برگ / شاخ: شاخه / قدوم: آمدن، قدم نهادن، فرارسیدن / 

 قلمرو ادبی:  جانبخشی در سراسر عبارت /قبای سبز ورق، اطفال شاخ، کلاه شکوفه، اضافه تشبیهی هستند. / اطفال شاخ را: را» فک اضافه بر سر اطفال شاخ» / قدوم موسم ربیع: تشخیص / موسم: فصل، هنگام، زمان /  ربیع: بهار / خلعت نوروزی، موسم ربیع: مراعات نظیر/ شاخ، درخت، ورق، شکوفه، نوروز، ربیع: مراعات نظیر/ بر: پهلو/ نوروز، خلعت، قبا: مراعات نظیر / اطفال، کلاه، سر: مراعات نظیر /  بر،‌ سر: جناس / گرفته، نهاده: سجع

بازگردانی: خداوند درختان را پربرگ کرده است و برگ‌هایشان مانند قبای سبز رنگ است و شاخه‌ها با آمدن فصل بهار پر از شکوفه شده اند و شکوفه‌هایشان مانند کلاه است.      پیام: آفریندگی

§ عصاره تاکی به قدرت او شهد فایق شده و تخم خرمایی به تربیتش نخل باسق گشته:

قلمرو زبانی: عصاره: افشره، شیره / تاک: انگوربن، درخت انگور، رز /

قلمرو ادبی: فایق، باسق: سجع / شده، گشته: سجع / عصاره تاک، شهد، فایق: تناسب/ شهد: عسل / فایق: برتر، برگزیده (در اینجا ناب») / شهد فایق: عسل ناب /  نخل: خرمابن /  باسق: بلند / نخل باسق: والنخل باسقات» /  تخم خرما، نخل باسق: مراعات نظیر، اشاره به صفت قادر بودن خداوند

بازگردانی: افشره مو با نیروی ایزدی شیرینی برگزیده شده است و تخم خرمایی با پرورش خداوند خرمابن بلندی گشته است.

پیام: قدرت یزدان

§ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند /  تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

قلمرو زبانی: غفلت: نادانی /

قلمرو ادبی: ابر و باد و مه و خورشید و فلک: تناسب، مجاز از همه جهان / در کار بودن: کنایه از در تکاپو / نان: مجاز از روزی / به کف آوردن: به دست آوردن، کنایه / تشخیص /  تلمیح به آیه شریفه: و سخرلکم الشمس و القمر دائبین» / کف: مجاز از دست

بازگردانی: ابر، باد، ماه، خورشید و آسمان در تکاپویند تا تو روزیت را به دست آوری و با ناآگاهی زندگی ات را نگذرانی.

پیام: برتری  انسان

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار/ شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

قلمرو زبانی: از بهر: برای / سرگشته: حیران، هاج و واج / قلمرو ادبی: تو، فرمان: واژه آرایی / فرمان بردار، فرمان نبری: هم ریشگی

بازگردانی: همه پدیده‌ها به تو خدمت می‌کنند و از تو فرمانبرداری می‌کنند. منصفانه نیست که تو از خداوند فرمان نبری.

پیام: اطاعت از خدا

§ در خبر است از سرور کائنات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان و صفوت آدمیان و تتمه دور زمان محمد مصطفی- صلّی ا… علیه و آله و سلم

قلمرو زبانی: خبر: حدیث / سرور: بزرگ، آقا / کاینات: م. کاینه، همه موجودات جهان/ مفخر: آن چه بدان فخر کنند / سرور، مفخر: سجع / صفوت: برگزیده / تتمّه: باقی مانده؛ تتمه دور زمان: مایه تمامی و کمال گردش روزگار، مایه تمامی و کمال دور زمان رسالت /

 قلمرو ادبی: رحمت عالمیان: تلمیح به آیه شریفه: و ما أرسلناک إلّا رحمه للعالمین» / رحمت، صفوت: سجع / عالمیان، آدمیان: سجع /

بازگردانی: در حدیث آمده است از بزرگ موجودات، باعث افتخار هستی، رحمت جهانیان و برگزیده آدمیان و به جای مانده و پایان بخش زمان محمد مصطفا (پایان بخش نبوت)  پیام: ستایش پیامبر

§شفیع مطاع نبیّ کریم / قسیم، جسیم، نسیم، وسیم

قلمرو زبانی: شفیع: شفاعت کننده / مطاع: فرمانروا، اطاعت شده / نبی: پیام آور، پیغمبر، رسول / کریم: رادمرد / قسیم: خوش چهره / جسیم: خوش اندام / نسیم: خوش بو / وسیم: دارای مهر و نشان پیامبری /

قلمرو ادبی: قسیم، جسیم، نسیم، وسیم: جناس / واج آرایی

بازگردانی: شفاعت کننده، فرمانروا، پیام آور، رادمرد، خوش چهره، خوش اندام، خوش بو، دارای نشان پیامبری   پیام: ستایش پیامبر

§بلغَ العُلی بِکمالِه، کشفَ الدُّجی بِجمالِه / حسُنَت جَمیعُ خِصاله، صَلُّوا عَلیه و آلِه

بازگردانی: به سبب کمالش به بلندی رسید، با روی زیبای خودش تیرگی​ها را زدود، همه​ خوی و رفتارش نت، بر او و خاندانش درود باد.   پیام: ستایش پیامبر

§چه غم دیوار امّت را که دارد چون تو پشتیبان  /  چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان

قلمرو زبانی: باک: ترس / بحر: دریا (همآوا؛ بهر: بهره) / را: حرف اضافه برای»/

 قلمرو ادبی: دیوار امّت: اضافه تشبیهی / بحر: تلمیح به ماجرای حضرت نوح (ع) / نوح، بحر، کشتیبان: تناسب /  پرسش انکاری / پشتیبان، کشتیبان: جناس

بازگردانی: مردمی که همچون تو پشتیبانی دارند اندوه و غمی ندارند. همانگونه که هر کس کشتیبان او نوح باشد از موج دریا نمی هراسد.  پیام: ستایش پیامبر

§هر گه که یکی از بندگان گنهکار پریشان روزگار، دست انابت به امید اجابت به درگاه حق- جلّ و علا- بردارد،

قلمرو زبانی: انابت: توبه، بازگشت به خدا، پشیمانی / جلّ و علا: بزرگ و والا است / دست انابت: اضافه اقترانی  /

قلمرو ادبی: پریشان روزگار: کنایه از بدبخت / انابت، اجابت: جناس

بازگردانی: هر گاه یکی از بندگان گنهکار بدبخت، دستش را به امید برآورده شدن به درگاه خداوند برافرازد،   پیام: توبه

§ایزد تعالی در او نظر نکند. بازش بخواند باز اعراض کند بار دیگرش به تضرّع و زاری بخواند حقّ سبحانه و تعالی فرماید:

قلمرو زبانی: ایزد: خداوند / بازش، بار دیگرش: ش: مفعول»، جهش ضمیر / خواندن: صدا کردن / اعراض: روی برگرداندن از چیزی، روی گردانی، انصراف / تضرّع: زاری، التماس / سبحانه و تعالی: پاک و والاست خداوند /

قلمرو ادبی: باز، بار: جناس / سجع‌های نزدیک به هم را تضمین المزدوج» گویند.

بازگردانی: خداوند به او توجه نمی‌کند. بنده دوباره او را می‌خواند. خداوند دوباره روی برمی گرداند. بنده بار دیگر با زاری خداوند را صدا می‌زند. خداوند می‌فرماید:   پیام: توبه

§ یا ملائکتی قد استحییتُ من عبدی و لیس له غیری فقد غفرتُ له. دعوتش اجابت کردم و امیدش برآوردم که از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم.

قلمرو زبانی: دعوت: دعا / برآوردم: برآورده کردم /

قلمرو ادبی: تضمین: یا ملائکتی ……….»

بازگردانی: ای فرشتگان از بنده ام شرمنده شدم. او به جز من کسی را ندارد؛ پس او را آمرزیدم. دعایش را برآوردم و امیدش را ناامید نکردم که از دعا و زاری بنده ام شرم دارم.   پیام: آمرزش خداوند

§کرم بین و لطف خداوندگار /  گنه بنده کرده است و او شرمسار

قلمرو زبانی: کرم: بخشش / او: مرجع ضمیر خداوندگار / شرمسار: شرمنده /

قلمرو ادبی: خداوندگار، ‌بنده: مراعات نظیر / کرم، لطف: تناسب / شرمسار: شرمنده / واج آرایین» / تلمیح به یا ملائکتی قد استحییتُ من عبدی …»

بازگردانی: بزرگواری و لطف خداوندگار را ببین که گناه را بنده کرده است و خداوند شرمسار است.       پیام: لطف خدا

§عاکفان کعبه جلالش به تقصیر عبادت معترف که: ماعبدناک حق عبادتک و واصفان حلیه جمالش به تحیر منسوب که ماعرفناک حق معرفتک.

قلمرو زبانی: عاکف: اعتکاف کننده، کسانی که در مدت معین در مسجد بمانند و به عبادت پردازند؛ مسجدنشین / جلال: / تقصیر: / معترف: / واصف: وصف کننده / حلیه: زیور، زینت / جمال: زیبایی / تحیّر: سرگشتگی / منسوب: نسبت داده شده (منصوب: نصب شده) / 

 قلمرو ادبی: کعبه جلال، حلیه جمال: اضافه تشبیهی /  سجع / عاکف، کعبه، عبادت: تناسب / جلال، جمال: تناسب، جناس / ما عبدناک حق عبادتک، ما عرفناک حق معرفتک: تضمین

بازگردانی: اعتکاف کنندگان در کعبه بزرگی اش اعتراف دارند که در عبادت او کوتاهی کرده اند و می‌گویند که: حق بندگی تو را ادا نکرده ایم و وصف کنندگان زیور زیبایی اش سرگشته اند که تو را آنگونه که شایسته‌ای نشناخته ایم.

پیام: ناتوانی در شکرگزاری از خدا

§گر کسی وصف او ز من پرسد /  بیدل از بی نشان چه گوید باز

قلمرو زبانی: مرجع او: خداوند / بیدل: عاشق (در اینجا خود سعدی) / بی نشان: منظور خداوند بی نشان است / پرسش انکاری / 

 قلمرو ادبی: تلمیح به إنّ الله لا یوصف و لا یدرک» /

بازگردانی: اگر کسی وصف خداوند را از من بخواهد، نمی‌توانم سخنی بگویم؛ زیرا من عاشق هستم و خداوند بی نشان است.

پیام: وصف ناپذیری خدا

§عاشقان کشتگان معشوقند  /  بر نیاید ز کشتگان آواز

قلمرو ادبی: بیت دوم تلمیح به حدیث من عرف الله کلّ لسانه» کسی که خدا را شناخت زبانش کند می شود و نمی تواند چیزی بگوید. / کشتگان: واژه آرایی /  عاشق، معشوق: هم ریشگی

بازگردانی: عاشقان به دست معشوقشان کشته می‌شوند. از کشته صدایی شنیده نمی‌شود.     پیام: خاموشی عاشق

§یکی از صاحبدلان سر به جیب مراقبت فروبرده بود و در بحر مکاشفت مستغرق شده آن گه که از این معاملت بازآمد، یکی از یاران به طریق انبساط گفت: از این بوستان که بودی، ما را چه تحفه کرامت کردی؟

قلمرو زبانی: صاحبدلان: عارف، دل آگاه / جیب: گریبان، یقه /

 قلمرو ادبی: سر به جیب فروبردن: کنایه از گوشه نشینی / جیب مراقبت: اضافه اقترانی / مکاشفت: کشف کردن و آشکار ساختن، در اصطلاح عرفانی پی بردن به حقایق است /  بحر مکاشفت: اضافه تشبیهی / مستغرق: غرق شده / معاملت: اعمال عبادی، احکام و عبادات شرعی، در متن درس مقصود همان کار مراقبت و مکاشفت است / بازآمد: بازگشت / انبساط: حالتی که در آن احساس بیگانگی و ملاحظه و رودربایستی نباشد؛ خودمانی شدن / بوستان: استعاره از معرفت الهی یا همان حالت خوش عرفانی که عارف داشته / ما را: حرف اضافهبرای ما» /  بحر، مستغرق: تناسب / سجع / تحفه: هدیه، ارمغان / کرامت کردن: عطا کردن، بخشیدن

بازگردانی: یکی از عارفان که در حال مراقبت بود و در کشف حقایق عرفانی غرق شده بود آن گاه که از این این حالت بازگشت، یکی از دوستانش از روی شادی و خودمانی شدن به او گفت: از این حالت عرفانی که بودی، به ما چه سوغاتی پیش کش می‌کنی؟

§ گفتم  به خاطر داشتم که چون به درخت گل رسم، دامنی پر کنم هدیه اصحاب را. چون برسیدم بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت!

قلمرو زبانی: بوی گلم: جهش ضمیر / هدیه اصحاب را: را به معنایبرای» حرف اضافه / اصحاب: ج صحابه، یاران /

قلمرو ادبی: درخت گل: استعاره از معارف و حقایق الهی، مشاهده جمال حق، حالت عرفانی حاصل از مراقبه و مکاشفه  / درخت: بوته /  درخت گل، بوی گل: تناسب / بوی گل: استعاره از جلوه جمال حق /  دامن از دست رفتن: کنایه از اختیار از دست دادن، از خود بی خود شدن، در اینجا فنای کامل / بوی گلم چنان مست کرد: استعاره مکنیه / مست، دست: جناس / واج آرایی س».

بازگردانی: گفتم  به یاد داشتم که هنگامی که به درخت گل می‌رسم، به عنوان هدیه برای دوستانم دامنم را از گل پر کنم. چون به بوستان حقایق رسیدم بوی گل چنان مرا مست کرد که سرگشته و بی خود شدم.            پیام: خاموشی عاشق راستین

§ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز / کان سوخته را جان شد و آواز نیامد

قلمرو زبانی: کان: که آن /  شد: رفت، نابود شد / را: فک اضافه (جان آن سوخته) / آواز: صدا /

قلمرو ادبی: ای مرغ: جانبخشی / مرغ سحر: بلبل نماد عاشق ظاهری / پروانه: نماد عاشق راستین / جان، عشق، مرغ، سحر، پروانه: تناسب / تشخیص

بازگردانی: ای مرغ سحر، عشق و عاشقی را از پروانه یاد بگیر؛ زیرا پروانه سوخته جان درگذشت؛ اما سخنی نگفت. کنایه از اینکه عاشق راستین جانش را برای دلبرش می‌دهد و هیچ سخن و اعتراضی نمی‌کند.»   پیام: خاموشی عاشق راستین

§این مدعیان در طلبش بی خبران اند /  کان را که خبر شد خبری باز نیامد

قلمرو زبانی: طلب: خواست، اولین وادی عرفان / مدعی: ادعا کنند، لاف زننده / قلمرو ادبی: خبر: واژه آرایی / تلمیح به من عرف الله کلّ لسانه» /

بازگردانی: این ادعا کنندگان هیچ آگاهی از خدا و عرفان ندارند؛ زیرا هر کس در راه عرفان به مقصود راستینش برسد، هیچ گاه سخنی نمی‌گوید.      پیام: ناآگاه بودن مدعی

شعر پرورده ی عشق از مثنوی عاشقانه " لیلی و مجنون " اثر " نظامی گنجه ای " ، شاعر قرن ششم و اوایل قرن هفتم انتخاب شده است .
قالب شعر : مثنوی /نوع ادبی : غنایی/محتوا : عاشقانه
1-چون رایت عشق آن جهان گیر /شد چون مه لیلی آسمان گیر
قلمرو زبانی /رایت : پرچم/بیت یک جمله است/جهان گیر و آسمان گیر : صفت مرکب/جهان گیر  :  صفت جانشین اسم
آسمان گیر : مسند/مه لیلی : ترکیب اضافی
چون : در مصراع اول ، به معنی وقتی که و حرف ربط است . در مصراع دوم ، به معنی مثل و مانند و حرف اضافه است .
آن جهان گیر : ترکیب وصفی و منظور مجنون /ماه و آسمان : تناسب /آسمان : واژه دوتلفظی
قلمرو ادبی:جهان گیر ، آسمان گیر ، قافیه /رایت عشق : اضافه تشبیهی /بیت تشبیه ( وجه شبه : آسمان گیر شدن
آسمان گیر شدن رایت : کنایه از برافراشته شدن رایت/مه : استعاره از چهره ی زیبای لیلی/مه و آسمان : مراعات النظیر
قلمرو فکری: معنی : وقتی آوازه ی عشق مجنون مانند چهره ی زیبای لیلی در جهان پیچید و مشهور شد .
مفهوم : آگاه شدن همه از عشق مجنون نسبت به لیلی . یا : عشق پنهان نمی ماند .
2-برداشته دل ز کار او بخت /درماند پدر به کار او سخت
قلمرو زبانی:بخت : اقبال/درماند : عاجز و ناتوان شد/بیت دو جمله ساده دارد/سخت : قید /نهاد مصراع اول : بخت/نهاد مصراع دوم : پدر/بیت به شیوه ی بلاغی است .کار او در هر دو مصراع : متمم/کار او : ترکیب اضافی/دل برداشتن : فعل مرکب
قلمرو ادبی:بخت و سخت : قافیه/دل برداشتن بخت : استعاره مکنیه و تشخیص/مصراع اول کنایه از خوشبخت نبودن/بخت و سخت : جناس ناهمسان/تکرار واژه های او ، کار/واج آرایی " ر " /دل برداشتن معادل دل کندن است .
قلمرو فکری:معنی : بخت و اقبال از او برگشته بود و پدرش هم از کار او ناامید شده بود /مفهوم : ناامید شدن از درمان عشق مجنون
3-خویشان همه در نیاز با او/هریک شده چاره ساز با او
قلمرو زبانی:خویشان : اقوام ، فامیل/همه : بدل/  چاره ساز : مرکب . به معنی کسی که چاره اندیشی می کند/ .مرجع ضمیر او : پدر مجنون/خویشان : نهاد/نیاز : مشکل پیش آمده/نیاز و او : متمم
قلمرو ادبی:نیاز ، چاره ساز : قافیه/با او : ردیف/واج آرایی مصوت بلند " ا "/درنیاز بودن : کنایه از همراهی در حل مشکل 
قلمرو فکری: معنی : آشنایان و نزدیکان ، هرکدام برای حل مشکل مجنون چاره ای می اندیشیدند .
مفهوم : چاره اندیشی و م برای حل مشکل و همیاری
4-بیجارگی ورا چو دیدند/در چاره گری زبان کشیدند
قلمرو زبانی:ورا : مخفف " وی را " یا " او را " و نقش مضاف الیه برای گروه مفعولی دارد/بیچارگی ورا : مفعول/بیچارگی : درماندگی/زبان کشیدند : گفتگو کردند/چو : وقتی که ، حرف ربط /نهاد هر دو جمله : مجنون/بیچارگی و چاره گری :  وندی/ی » در چاره گری : مصدری
چاره گری : متمم/زبان کشیدند : فعل مرکب
قلمرو ادبی:دیدند ، شنیدند : قافیه/زبان کشیدند : کنایه از سخن گفتند/بیچارگی و چاره گری : اشتقاق/ واج آرایی " ر " و " چ "
قلمرو فکری:معنی : وقتی درماندگی او را دیدند ، برای چاره جویی به گفتگو پرداختند .مفهوم : 1- همفکری در رفع مشکل و تاکید بر م
2- همیاری ، نوع دوستی
5-گفتند به اتفاق یک سر/کز کعبه گشاده گردد این در
قلمرو زبانی:به اتفاق : همگی/یک سر : همه با هم/به اتفاق و یک سر : هر دو قید و رابطه معنایی ترادف/بیت دو جمله و یک جمله مستقل مرکب
نهاد در مصراع اول : خویشان ( محذوف )/نهاد در مصراع دوم : این در/این در : ترکیب وصفی/کعبه : متمم/ گشاده : مسند/گشاده گردد : فعل مجهول/بیت به شیوه ی بلاغی است/ .ساخت واژه کعبه : ساده
قلمرو ادبی:یک سر و این در : قافیه/در : استعاره از مشکل/گشوده شدن در : کنایه از حل مشکل/کعبه : مجاز از زیارت خانه کعبه/واج آرایید»
قلمرو فکری:معنی : همه با هم گفتند که برای حل این مشکل باید به زیارت خانه کعبه رفت ./مفهوم : حلال مشکلات خداوند است .
6-حاجت گه جمله ی جهان اوست/محراب زمین و آسمان اوست 
قلمرو زبانی:حاجتگه : محل برآورده شدن حاجات/محراب : عبادتگاه ، جای ایستادن پیش نماز در مسجد ( محراب اسلامی از " مهرابه " های میترایسم گرفته شده که محل قربانی و نیایش بوده است ) محراب عربی شده ی " مهراب " است/ .حاجت گه جمله جهان ، محراب زمین و آسمان : مسند/زمین و آسمان : تناسب/او : کعبه ( کاربرد ضمیر شخصی برای غیر انسان)/حاجتگه : غیر ساده وندی/نوع " واو " : حرف عطف/    آسمان : معطوف/محراب زمین و آسمان : دو ترکیب اضافی
قلمرو ادبی:جهان ، آسمان : قافیه/اوست : ردیف/زمین و آسمان : مراعات النظیر ، تضاد/جهان : مجاز از مردم جهان/زمین و آسمان : مجاز از کل موجودات زمینی و آسمانی/واج آرایی " ج " ، مصوت بلند " ا "
قلمرو فکری:معنی : خداوند ( کعبه ) قبله گاه همه جهانیان است و همه رو به درگاه خداوند دارند /.مفهوم : خانه خدا محل رفع حاجات جهانیان و مقدس است .
7-چون موسم حج رسید برخاست/اشتر طلبید و محمل آراست
قلمرو زبانی:موسم : هنگام ، زمان ، فصل/محمل : کجاوه ، تخت روان ( هم خانواده با : حمل ، حامل ، تحمیل)/طلبید : درخواست کرد ، طلب کرد/آراست : آماده کرد ، مهیا کرد/اشتر : کاربرد واژه کهن/چون : وقتی که ، حرف ربط است/ مصراع اول یک جمله مستقل مرکب و مصراع دوم دو جمله ساده است/بیت چهار جمله دارد/اشتر و محمل : مفعول
نهاد در مصراع دوم : محذوف ( پدر مجنون )/برخاست : فعل پیشوندی ، ماضی ساده ( برخاست ، اهمیت املایی دارد )/نهاد جمله اول : موسم حج/زمان افعال طلبید و آراست : ماضی ساده/نهاد افعال برخاست ، طلبید و آراست : محذوف ( پدر مجنون )/اشتر و محمل : تناسب
قلمرو ادبی:آراست ، برخاست : قافیه/محمل آراستن : کنایه از آماده سفر شدن/محمل و اشتر : مراعات النظیر/واج آرایی " س " ، " ت " 
قلمرو فکری: معنی : وقتی که زمان رفتن به حج فرارسید ، پدرش شتر،کجاوه و وسایل سفر را آماده کرد
مفهوم : آمادگی پدر مجنون برای رفتن به زیارت خانه خدا و اعتقاد به مشکل گشایی
8-فرزند عزیز را به صد جهد/بنشاند چو ماه در یکی مهد
قلمرو زبانی:مهد : کجاوه ، محمل ، تخت روان ( در اصل گهواره است )/چو : مثل و مانند/صد : عدد کثرت/بیت یک جمله ساده است/
صد جهد : ترکیب وصفی و متمم/یکی : نشانه نکره ، ناشناس/فرزند عزیز : ترکیب وصفی و مفعول/
نهاد بیت : محذوف ( پدر مجنون )/بیت به شیوه بلاغی است/صد و یکی : تناسب و تضاد/صد جهد : نشانه نیتی مجنون از رفتن به سفر حج
قلمرو ادبی:جهد ، مهد : قافیه/جهد و مهد : جناس ناهمسان/صد : نماد زیادی/بیت تشبیه دارد ( وجه شبه : زیبایی ، تابندگی)/واج آرایی " ه "
نکته : یک وجه شبه زیبایی است و وجه شبه دیگر نجومی است . زیرا ماه هر برج وارد یک جایگاهی می شود . مجنون مثل ماه وارد جای خود در محمل شد .
قلمرو فکری:معنی : پدر فرزند عزیزش را که مانند ماه زیبا بود با تلاش فراوان سوار کجاوه کرد /.
مفهوم : تلاش فراوان پدر برای بردن فرزند به سفر حج
9- آمد سوی کعبه سینه پرجوش/چون کعبه نهاد حلقه بر گوش
قلمرو زبانی:پرجوش : پراز درد و غصه/چون : مانند ، مثل . حرف اضافه/بیت به شیوه بلاغی است/سینه و گوش : تناسب / حلقه و گوش : تناسب
سینه پرجوش : قید حالت/ پرجوش : صفت مرکب/کعبه و گوش : متمم/حلقه : مفعول . ساخت واژه حلقه : ساده/نهاد فعل های آمد و نهاد : محذوف ( پدر مجنون )
قلمرو ادبی:پرجوش ، گوش : قافیه/مصراع دوم تشبیه ( مجنون از نظر حلقه به گوش بودن به کعبه تشبیه شده است . وجه شبه : حلقه بر گوش)
حلقه : ایهام  . یک معنی ، حلقه ی در کعبه است و معنی دوم ، حلقه گوش غلامان/سینه پرجوش بودن : کنایه از ناراحتی فراوان ، اضطراب برای حل مشکل/حلقه در گوش بودن : کنایه از اطاعت کردن ، مطیع بودن/سینه و گوش : مراعات النظیر/ کعبه : تکرار/ سینه : مجاز از دل
بیت تشخیص دارد ( به علت این که معتقد است کعبه گوش دارد )
قلمرو فکری:معنی : با اضطراب و ناراحتی به سوی خانه کعبه آمد و به حلقه ی در خانه خدا متوسل شد
10-گفت ای پسر این نه جای بازی است/بشتاب که جای چاره سازی است
قلمرو زبانی:بازی : بازیچه ، بیهوده کاری/این : این مکان ، اینجا/بیت پنج جمله دارد . مصراع دوم یک جمله مستقل مرکب است/ای: نشانه ندا/  پسر : منادا/بشتاب : فعل امر/نه است : نیست ( نه جز فعل است )/این : ضمیر اشاره و مرجع ، خانه کعبه/نهاد فعل گفت : محذوف ( پدر مجنون )/ساخت واژه بازی : ساده
قلمرو ادبی:بازی ، چاره سازی : قافیه/است : ردیف/واج آرایی مصوت بلند " ا " /جای : تکرار
قلمرو فکری:معنی :گفت : ای پسر ، اینجا مکان بازی و بیهوده کاری نیست . عجله کن زیرا این مکان جای برطرف کردن مشکلات است 
مفهوم : در اوج مشکلات باید به خدا متوسل شد.
11- گو ، یا رب از این گزاف کاری/توفیق دهم به رستگاری
قلمرو زبانی:گزاف کاری : بیهوده کاری/رستگاری : سعادت/چاره سازی : علاج ، حل کردن مشکل/توفیق : یکی شدن خواست خدا با خواست بنده/بیت سه جمله دارد/ گو : فعل امر/گزاف کاری ، چاره سازی : وندی مرکب/رستگاری :  وندی ، متمم/این گزاف کاری : ترکیب وصفی و متمم/یا : نشانه ندا / رب : منادا/رستگاری : واژه دو تلفظی/نقش " م " در " دهم " : هم می توان مفعول در نظر گرفت ( مرا توفیق ده ) ، و هم متمم ( به من توفیق ده) 
قلمرو ادبی: گزاف کاری ، رستگاری : قافیه/گزاف کاری : کنایه از عشق/واج آرایی مصوت بلند ا» گزاف کاری و رستگاری : تضاد معنایی/
قلمرو فکری: معنی : بگو ای خدا مرا از این بیهوده کاری ( عشق ) نجات بده و مرا به رستگاری و خوشبختی برسان .
مفهوم : 1- شرط حل شدن مشکل ، توفیق الهی است/2- رستگاری در دست خداوند است .
12- دریاب که مبتلای عشقم/آزاد کن از بلای عشقم
قلمرو زبانی:دریاب : کمکم کن/ مبتلا : گرفتار/بیت دارای سه جمله است و مصراع اول یک جمله مستقل مرکب/"م " در " عشقم " در
مصراع اول ، مخفف فعل هستم و در مصراع دوم ، مفعول ( مرا آزاد کن )/بلای عشق : ترکیب اضافی و متمم/مبتلای عشق : مسند/م» در بلای عشقم ، جهش ضمیر دارد ( من را از بلای عشق آزاد کن )/ مصراع دوم به شیوه بلاغی است
قلمرو ادبی:مبتلا ، بلا : قافیه/ عشقم : ردیف/مبتلا ، بلا : اشتقاق / عشق : تکرار/بلای عشق : اضافه تشبیهی/واج آرایی مصوت بلند " ا "/
قلمرو فکری:معنی : بگو ای خدا من سخت عاشق و گرفتار عشق هستم . به من کمک کن و من را از بلا و مصیبت عشق نجات بده
13- مجنون چو حدیث عشق بشنید/اول بگریست پس بخندید
قلمرو زبانی:بیت دارای سه جمله است/پس : قید/ چو : وقتی که/نهاد مصراع اول : مجنون/نهاد فعل ها در مصراع دوم : محذوف ( مجنون)/
حدیث عشق : ترکیب اضافی و مفعول/بگریست و بخندید : رابطه معنایی تضاد
قلمرو ادبی:بشنید ، بخندید : قافیه/واج آرایی مصوت بلند " ی "/گریستن و خندیدن : تضاد/
قلمرو فکری:معنی : مجنون وقتی سخن عشق را شنید ، ابتدا گریه کرد و سپس خندید /.مفهوم : - تغییر رفتار دادن مجنون با شنیدن نام عشق
- عشق هم درد دارد و هم شادی/ارتباط معنایی دارد با بیت زیر از حافظ :میان گریه میخندم که چون شمع اندرین مجلس
زبان آتشینم هست لیکن درنمی گیرد

14-از جای چو مار حلقه برجست/در حلقه ی زلف کعبه زد دست
قلمرو زبانی:بیت دو جمله ساده دارد/چو : مثل ، مانند . حرف اضافه/جای ، مار ، حلقه زلف کعبه : متمم/مار حلقه : مار حلقه زده/برجست : یک دفعه پرید/مار و حلقه زدن : تناسب/      دست : مفعول/نهاد بیت : محذوف ( مجنون )/زلف و دست : تناسب/مصراع دوم به شیوه بلاغی است/
قلمرو ادبی:برجست و دست : قافیه/در حلقه دست زدن : کنایه از متوسل شدن/مصراع اول تشبیه ( مجنون به مار تشبیه شده است)/
حلقه زلف  : اضافه تشبیهی/زلف کعبه : اضافه استعاری و تشخیص/حلقه زلف کعبه : استعاره مصرحه از حلقه در/حلقه و حلقه : جناس تام/
قلمرو فکری:معنی : سریع مانند ماری که به دور خود حلقه زده باشد از جای خود بلند شد و حلقه در خانه خدا را در دست گرفت .
مفهوم : متوسل شدن به خدا
15- می گفت ، گرفته حلقه در بر/کامروز منم چو حلقه بر در
قلمرو زبانی:بیت سه جمله و یک جمله مستقل مرکب دارد/کامروز : که امروز/امروز : قید زمان/جمله ی وابسته ی (( گرفته حلقه در بر )) : نقش قیدی دارد /.نهاد در مصراع اول : محذوف ( مجنون)/ نهاد در مصراع دوم : من/چو : مثل ، مانند . حرف اضافه است/م» در " منم " مخفف فعل اسنادی است ( هستم )/بر درمصراع اول : آغوش ، بغل و در مصراع دوم : حرف اضافه/چو حلقه بر در : مسند/حلقه و در : تناسب/
قلمرو ادبی:بر ، در : قافیه/مصراع دوم تشبیه دارد ( وجه شبه : آویزان بودن ، اتصال)/بر و بر : جناس تام/واج آرایی " ر " ، " د " /در ، بر : جناس ناهمسان/حلقه بر در بودن : کنایه از متوسل بودن/در بر ، بر در : آرایه ی عکس/
قلمرو فکری:معنی : مجنون در حالی که حلقه در کعبه را در آغوش گرفته بود ، می گفت امروز من مانند حلقه ای که به در آویزان باشد به تو متوسل شده ام .مفهوم : متوسل شدن به درگاه خداوند برای دعای خالصانه
15- گویند ز عشق کن جدایی/این نیست طریق آشنایی
قلمرو زبانی:طریق : راه ، رسم/جدایی : دوری/آشنایی : عشق ، دوستی/گویند : فعل مضارع اخباری ( می گویند )/بیت سه جمله دارد و مصراع اول یه جمله مستقل مرکب/نهاد فعل می گویند : محذوف ( آنها )/نهاد در مصراع دوم : این/عشق : متمم/جدایی کن : فعل مرکب/طریق آشنایی : ترکیب اضافی . نقش مسندی دارد/بیت به شیوه بلاغی است/آشنایی ، جدایی : وندی/واژه آشنایی دو تلفظی است/مرجع ضمیر این : جدایی کردن از عشق/
قلمرو ادبی:جدایی ، آشنایی : قافیه/آشنایی ، جدایی : تضاد معنایی/
قلمرو فکری:معنی : به من می گویند عشق خود را فراموش کن ، اما این راه و رسم دوستی و عاشقی نیست
مفهوم : پایداری در عشق / وفاداری در عشق
این بیت با بابیت زیر ارتباط معنایی دارد :بگفتا دوستیش از طبع بگذار/بگفت از دوستان ناید چنین کار
17-پرورده عشق شد سرشتم/ جز عشق مباد سرنوشتم
قلمرو زبانی:پرورده : پرورش یافته/سرشت : فطرت ، ذات ، وجود/نهاد مصراع اول : سرشت/ نهاد مصراع دوم : سرنوشت/پرورده ی عشق : ترکیب اضافی و نقش مسند دارد/مباد : فعل دعایی به معنی نباشد/بیت به شیوه ی بلاغی است/ م » در واژه های " سرشتم " و " سرنوشتم " : مضاف الیه/بیت دو جمله دارد و هر مصراع ، یک جمله سه جزئی با مسند است./
قلمرو ادبی:سرشتم ، سرنوشتم : قافیه/عشق : تکرار/واج آرایی " ش "/
قلمرو فکری:معنی : ذات من با عشق پرورش یافته است ، خدا کند که سرنوشتی جز عشق ورزیدن نداشته باشم .
مفهوم : عشق ، ذاتی است / وفاداری در عشق
- یا رب به خدایی خداییت/وان گه به کمال پادشاییت
قلمرو زبانی:این بیت با بیت بعدی موقوف المعانی است/کمال : کامل بودن ، تمام بودن/بیت سه جمله است/ یا : نشانه ندا  / رب : منادا/فعل " قسم می دهم " در هر دو مصراع به قرینه معنوی حذف شده است/خدایی خداییت» و " کمال پادشاییت " به حکومت مطلق خداوند اشاره دارد/
" ت " در " خدایی خداییت و کمال پادشاییت " : مضاف الیه ( خدایی تو / پادشاهی تو )به »در هر دو مصراع معنای سوگند دارد
سرنوشت : مرکب
قلمرو ادبی: خداییت ، پادشاییت : قافیه/خدا : تکرار/
قلمرو فکری: معنی : خداوندا تو را به خداوندی خودت و به کمال فرمانرواییت سوگند می دهم .مفهوم : بیان عظمت و قدرت خداوند
19-کز عشق به غایتی رسانم/کاو ماند اگر چه من نمانم
قلمرو زبانی:غایت : نهایت/کز : که از/کاو : که او/بیت سه جمله دارد و همراه با بیت قبل ، یک جمله مستقل مرکب/م » در " رسانم " : مفعول ( مرا برسان )/ مرجع ضمیر " او " : هم می تواند عشق باشد و هم معشوق/نهاد مصراع اول : محذوف ( خداوند)/ رسانم : فعل امر/اگرچه : حرف ربط وابسته ساز/
قلمرو ادبی:رسانم ، نمانم : قافیه/واج آرایی " م "/
قلمرو فکری:معنی : خداوندا در عشق مرا به آن مرحله ای برسان که اگر من بمیرم عشق او باقی بماند .
مفهوم : آرزوی طول عمر لیلی / از خود گذشتگی در عشق / جاودانگی عشق
20- گرچه ز شراب عشق مستم/عاشق تر از این کنم که هستم
قلمرو زبانی:بیت بر روی هم ،یک جمله مستقل مرکب است/م» در " هستم " مخفف فعل اسنادی و در " کنم " نقش مفعول دارد/مست و عاشق تر : مسند/شراب عشق : متمم قیدی / ترکیب اضافی/عاشق تر : وندی/شراب و مست : تناسب/نهاد مصراع اول : محذوف ( من)/ نهاد فعل " کن " : محذوف ( تو ) و نهاد فعل " مستم " : ( من )/ 
قلمرو ادبی:مستم و هستم : قافیه/عشق و عاشق : اشتقاق/ شراب عشق : اضافه تشبیهی ( وجه شبه : از خود بی خود شدن)/مستم و هستم : جناس ناهمسان/از شراب عشق مست بودن : کنایه از عاشق بودن/واج آرایی " ش "
قلمرو فکری: معنی : مجنون از خداوند می خواهد با وجود این که بسیار عاشق است اما عشق او را بیشتر گرداند .
مفهوم : پایداری در عشق / عاشق ، سرمست از عشق است و افزونی عشق را می خواهد
ارتباط معنایی دارد با ابیات زیر : اسیرش نخواهد رهایی زبند/شکارش نجوید خلاص از کمند
- من مست می عشقم هشیار نخواهم شد/وزخواب خوش مستی بیدار نخواهم شد
21- از عمر من آن چه هست بر جای/بستان و به عمر لیلی افزای
قلمرو زبانی:بیت سه جمله دارد/هست برجای : باقی مانده است/بستان : فعل امربه معنای بگیر / گذرا به مفعول/افزای : فعل امر به معنای اضافه کن / گذرا به مفعول و متمم/عمر من و عمر لیلی : ترکیب اضافی . نقش متممی دارند/واو : حرف ربط/نهاد در مصراع دوم : محذوف ( خداوند )
در بیت حذف وجود دارد . خدایا ( حذف به قرینه معنوی ) از عمر من آن چه برجای مانده است ، آن عمر را ( حذف به قرینه معنوی ) به عمر لیلی اضافه کن
قلمرو ادبی:جای ، افزای : قافیه/عمر : تکرار/بستان و افزای : تضاد معنایی/
قلمرو فکری:معنی : خداوندا آنچه از عمر من باقی مانده است بگیر و به عمر لیلی اضافه کن .
مفهوم : ازخود گذشتگی و ایثار عاشقانه / فدا شدن برای بقای عشق / فنای در راه عشق
ارتباط معنایی دارد با بیت زیر : آنکه شد هم بی خبر هم بی اثر/از میان جمله او دارد خبر
22- می داشت پدر به سوی او گوش/کاین قصه شنید ،گشت خاموش
قلمرو زبانی:بیت سه جمله دارد . مصراع اول یک جمله ساده و مصراع دوم یک جمله مستقل مرکب/خاموش : ساکت
نهاد مصراع اول ( پدر ) و نهاد مصراع دوم محذوف ( پدر )/کاین : وقتی که این/این قصه : ترکیب وصفی / نقش مفعولی دارد/گشت خاموش : جمله سه جزئی اسنادی ( خاموش : مسند )/می داشت گوش : گوش می داشت ، یعنی گوش می کرد و فعل مرکب/ بیت به شیوه بلاغی است/
قصه ، گوش و شنید : تناسب/این قصه : ماجرا ، عاشق تر شدن مجنون/
قلمرو ادبی:خاموش ، گوش : قافیه/واج آرایی " ش "/
قلمرو فکری:معنی : پدر مجنون که به سخنان او گوش می کرد وقتی که این نجواهای او را شنید ساکت شد و دیگر حرفی نزد 
مفهوم : تسلیم شدن در برابر خواست فرزند
23- دانست که دل اسیر دارد/ دردی نه دواپذیر دارد
قلمرو زبانی:بیت سه جمله و یک جمله مستقل مرکب دارد/نه دوا پذیر : درمان ناپذیر/درد و دوا : تناسب و تضاد/نهاد دانست : محذوف ( پدر )/نهاد دارد : محذوف (مجنون )/دردی : وندی/دل و دردی : مفعول/
قلمرو ادبی:اسیر و دواپذیر : قافیه/دارد : ردیف/واج آرایی " د " ، " ر " /دل اسیر داشتن : کنایه از عاشق بودن/ درد دوا ناپذیر : استعاره از عشق/
اسیر بودن دل : تشخیص
قلمرو فکری:معنی : پدر فهمید که پسرش اسیر و گرفتار عشق است و این درد عشق او درمانی ندارد .
مفهوم : درد عشق ، درمان ناپذیر است / هیچ دارویی نمی تواند درد عشق را درمان کند به جز وصال
ارتباط معنایی دارد با : دردی است درد عشق که هیچش طبیب نیست/گر دردمند عشق بنالد غریب نیست
 

 اين شعر درموردِ دلاوري هاي جلال الدّين محمّدخوارزمشاه است كه دربرابرچنگيزخان مغول ،باشجاعت ايستادگي كردودكترمهدي حميدي (1293-1365 ه.ش)ازشاعران تواناي معاصر،شهامت وپايداري اورا در سروده اي زيبا (در قالب چهار پاره يا دوبيتي به هم پيوسته ) به تصویر کشیده است. 

۱- به مغرب سينه مالان قرص خورشيد   نهان می گشت پشت کوهساران 

سينه مالان=سينه خيز،سینه خیزرفتن خورشيدتشخيص دارد-گردزعفران رنگ =استعاره ازآفتاب زردرنگ (گردي زعفران رنگ درواقع تشبيه دارد :گردي همانندزعفران)

قرص خورشيداستعاره ازعظمت وجاه وجلال حكومت خوارزمشاهيان  (خورشيد، همچون انساني زخمي پنداشته شده كه به آهستگي پشت کوه پناه مي گيرد ،استعاره و تشخيص است.)

معني و مفهوم=قرص خورشيد،به آرامي ودركمال ناتواني ، سينه خيز درپشت كوه ها پنهان مي شود.(خورشيدعظمت وجاه وجلالِ حكومت خوارزمشاهيان روبه نابودي بود.)

  ۲-فرو می ریخت گردی زعفران رنگ به روی نیزه ها و نیزه داران   خورسید نور  زرد رنگ خود را مانند گرد زعفران، بر روی نیزه ها و سربازان می ریخت.

(گرد زعفران رنگ، استعاره از نور کم رنگ خورشید)

۳-ز هر سو بر سواری غلت می خورد            تن سنگین اسبی تیر خورده

از هر طرف بدن سنگین اسب تیر خوردهبر روی سوارکاری می افتاد

۴-به زیر باره می نالید از درد        سوار زخم دار نیم مرده (باره: اسب)

سوار در حال مرده در زیر اسب از درد می نالید

۵-نهان می گشت روی روشن روز  به زیر دامن شب در سیاهی 

روی روز=اضافه استعاری وتشخیص(برای روزمانندانسان صورت درنظرگرفته)-روزمجازازخورشید(علاقه لازمیه)-دامن شب =اضافه استعاری وتشخیص- خرگه =خیمه وچادربزرگ ومجازاًبه معنای قدرت وشکوه خوارزمشاهیان.

معنی ومفهوم=صورتِ روشن روز ،درزیردامن شب پنهان می شد(هواکم کم تاریک می شدو

 ۶- در آن تاریک شب می گشت پنهان  فروغ خرگه خوارزمشاهی همانگونه که خورشیددرتاریکی شب پنهان می شد،قدرت وشکوهِ خوارزمشاهیان نیزبه پایان می رسید.

۷-به خونابِ شفق در دامن شام به خون آلود ایران کهن دید 

  شفق = سرخي آسمان هنگام غروب خورشيد –خوناب شفق=اضافه تشبيهي–شفق به خوناب تشبيه شده-در ياي خون استعاره ازسرخي شفق درهنگام غروب –   غروب آفتاب خويشتن راديدن=كنايه ازروبه نابودي گذاشتن عمرو بخت واقبال کسی

معني ومفهوم=جلال الدین بانگاه كردن به شفق سرخ رنگ،ايران باستانی وشكوهمندراخون آلود مي بيند    

۸- در آن دریای خون در قرص خورشید غروب آفتاب خویشتن دید 

 و نيزبا نگاه كردن به خورشيددرحال غروب وشفق سرخ رنگ به يادغروب عمرخود و نابودشدنش مي افتاد           

۹-چه انديشيد آن دم كس ندانست  که مژگانش به خون دیده تر شد 

خون ديده درمصراع دوم= اشك و كنايه از به شدت گريستن

دراين دو بيت شاعرابتدا جلال الدين رابه آتش تشبيه مي كند وسپس درمصراع بعداورابه آتش برتري مي دهديعني تشبيه تفضيل به كار مي برد.

معني ومفهوم= كسي نمي دانست كه چه انديشه اي به ذهن جلال الدين رسيده بود امّا اين فكروانديشه چنان اوراآزار مي دادكه به شدت گریه می کرد  و 

 ۱۰- چو آتش در سپاه دشمن افتاد  ز آتش هم کمی سوزنده تر شد

سپس همانند آتشي سوزان بلكه سوزنده ترازآتش(ازنظرنابودکردن) به ميانِ سپاهيان مغول افتاد وبه كشتارِآنها پرداخت.

  ۱۱-درآن باران تیروبرق پولاد   میان شام رستاخیز می گشت 

باران تير=اضافه تشبيهي – پولاد :مجازازشمشير(علاقه جنسيه)–شام رستاخيز: استعاره ازشوروغوغاي صحنه ي جنگ درشب –  درياي خون: استعاره ازميدان جنگ كه ازخون كشته شدگان همچون دريايي ازخون شده بود-  به دنبال سرچنگيزمي گشت = به دنبال نابودي چنگيزبود(نشانگر نهايت كینه ونفرت ازمغولان وچنگيزخان )

مفهوم ومعني=جلال الدين، درزيرباران تير و ضربات شمشير،شبِ پايان عمرخودرامي گذراند و

۱۲-در آن دریای خون در دشت تاریک  به دنبال سر چنگیز می گشت

درميدان جنگ به دنبال آن بودكه چنگيزرابيابد وسراو را از تن جداكند چون كينه ی  مغولان سراسر وجودش رافراگرفته بود.

۱۳-بدان شمشیرتیزعافیت سوز   درآن انبوه کار مرگ می کرد 

عافيت سوز=صفت فاعلي مركب مرخم(عافيت سوزنده) از بين برنده وسوزاننده ي عافيت وسلامتي(کنایه ازکشنده)–كارمرگ كردن: كنايه ازكشتن ، همانندمرگ ياعزرائيل عمل كردن–درآن انبوه = درآن سپاه انبوه مغول(انبوه صفت جانشین اسم) - برگ: استعاره ازتك تك سربازان وشا خه استعاره ازسپاه مغول– برگ مي كرد= برگ توليد مي كرد

معني ومفهوم=جلال الدّين باشمشيرِبرنده وكشنده اش درميان لشكريان مغول همانندمرگ عمل مي كردو افرادِزيادي رامي کشت.

۱۴-ولی چنادن که از شاخه، برگ می ریخت  دو چندان می شگفت و بر گ می کرد

امّا هرچه مي کشت ،دوبرابرِ آن افراد ،به جنگ اومي آمدند.

۱۵-میان موج می رقصید درآب  به رقص مرگ، اختر های انبوه 

دربيت اول ،تصويرآسمان و انعکاسِ ستارگان ،دررودسند، به تصویر کشیده شده است  كه بامتلا طم شدن آب رود، عكس ستارگان درآب نیزتكان می خورد وبه نظرجلال الدّين رقصِ مرگ انجام مي دادندونشانگراين است كه ستارگان ،مرگ رابراي اووخانواده اش رقم زده اند(اشاره به اعتقادِ گذشتگان،كه هرانسان، ستاره اي درآسمان دارد وبامرگِ اوستاره اش نيزخاموش مي شود.)–رقص مرگ ستارگان تشخيص دارد.دربيت دوم  نيزتوصيفي ازرودسنداست و حركت موج هاي سنگين رود،رابه فروريختن كوهي پشت سركوه ديگر تشبيه كرده است.

معني ومفهوم= تصويرستارگان درامواج رودسندماننداين بودكه ستارگان رقص مرگ انجام مي دهندو پيام مرگ جلال الدين وخانواده اش رابه اومي دهندو

 ۱۶-به روی سند می غلتید بر هم  ز امواج گران کوه از پی کوه

  امواج پياپي رودسندماننداين است كه كوهي ازپس كوه ديگرفرومي ريزد.

۱۷- خروشان ،ژرف ،بی پهنا،کف آلود  دل شب می درید و پیش می رفت.

درمصراع اول بیت اول آرایه تنسیق الصفات (چندصفت متوالی برای یک موصوف )-  بی پهنا =عریض ،گسترده – ژرف=عمیق – ( دل شب =سیاهی شب یانیمه شب اضافه استعاری وتشخیص)- سدّروان: استعاره ازرودسند که مانندسدّی جلوی حرکت سپاه جلال الدین راگرفته بود- دیده ی شاه: چشم شاه – (نیش دردیده رفتن =کنایه ازآزارواذیت دیدن ازنگاه به چیزی،رنج بردن ازنگاه به چیزی- موج هابه نیش تشبیه شده اند.)

معنی ومفهوم=رودسند،جوشان وخروشان،عمیق وعریض ،کف آلود وموج ن دل سیاه شب راپاره می کردوبه جلومی رفت و

۱۸-از این سد روان در دیده شاه  ز هر موجش هزاران نیش می رفت جلال الدّین ازنگاه کردن به این رود که همچون سدّی ،مانع  فرارِ او و خانواده اش بود،سخت آزارمی دید.

۱۹- زرخسارش فرومی ریخت اشکی بنای زندگی بر آب می دید 

بنای زندگی: اضافه تشبیهی- بنای زندگی برآب می دید:کنایه اززندگی خودراناپایدار و فانی می دید-ازطرفی زندگی رابرآب دیدن :می تواند اشاره به چشم اشکبارِجلال الدین هم باشدکه ازپشت اشک چشم به زندگی نگاه می کرد.- سیماب گون امواج لرزان =امواج لرزان رابه سیماب(جیوه)تشبیه کرده است.

معنی ومفهوم =  جلال الدّین به شدّت گریه می کردو زندگی اش رانابودشده می دید و

 ۲۰-در آن سیمابگون امواج لرزان  خیال تازه ای در خواب می دید  بانگاه کردن به امواج متلاطم و جیوه مانندِ رودسند،فکرتازه ای به ذهنش رسید.  

 ۲۱-شبی آمدکه می بایدفداکرد  به راه مملکت فرزند و زن را  

اهریمن =درپهلوی یعنی عقل پلید،خردخبیث دراین جایعنی دشمن بداندیش وشیطان صفت- استاد=مخفف ایستاد، ایستادگی کرد مقاومت کرد-

معنی ومفهوم= اکنون هنگام آن است که زن وفرزند رادرراه آزادی کشور وسرزمین فداکنیم و

 ۲۲-به پیش دشمنان استاد و جنگید  رهاند از دست اهریمن وطن را

درمقابل دشمنِ اهریمن صفت، مقاومت وایستادگی کنیم تاوطن راازاسارت اونجات دهیم.

۲۳-شبی را تا شبی با لشکری خرد  ز تن ها سر، ز سر ها خود افکند 

خود:کلاه خود و کلاه آهنی-سر و خود:تناسب.-بادپا:اسب تندرو-تشبیهِ اسب به کشتی.شبی را تا شبی:یک

شبانه روز، از امشب تا فردا شب.

از آن شب تا فردا شب، در طولِ یک روز،با سپاهی اندک،سرهای زیادی  را از بدن جدا کرد و سربازانِ بسیاری

را کشت.

۲۴-به پیش دشمنان استاد و جنگید    رهاند از بند اهریمن، وطن را ( اهریمن : شیطان، استعاره از مغولان)

در مقابل دشمنان باید ایستاد و جنگید تا وطن را از مغولان نجات داد

۲۵-چو لشگر گرد بر گردش گرفتند    چو کشتی باد پا، بر رود افکند ( بادپا: اسب) ، تشبیه اسب به کشتی)

هنگامی که سپاهیانِ دشمن، او را محاصره کردند،اسبِ تنومندش را چون کشتی در رود انداخت.

۲۵-چو بگذشت از پس آن جنگ دشوار  از آن دریای بی پایاب آسان       بی پایاب:عمیق. دریای بی پایاب: منظور رود خانه ی بزرگ و عمیق

در بیت بعد:چنگیز میگوید:انسان،اگر فرزندی دارد،باید این چنین باشد.

معنا و مفهوم: هنگامی که از آن جنگِ دشوار رهاشد و از آن رودخانه ی بزگ و عمیق گذشت،

۲۶-به فرزندان و یاران گفت چنگیز    که ، گر فرزند باید ، باید اینسان 

چنگیز خان، به یارانش گفت:

انسان اگر فرزندی هم دارد، باید این چنین مثلِ جلال الدّین شجاع و با غیرت باشد.

۲۷-بلی، آنان که ازاین  پیش بودند  چنین بستند راه و ترک و تازی

معنا و مفهوم: آری، گذشتگان و نیاکانِ ما این چنین ،در برابر دشمن، مقاومت کردند و راه را بر ورودِ دشمن به میهن بستند.

۲۸- از آن این داستان گفتم امروز   بدانی قدر  و بر هیچش نبازی

و من به این جهت این داستان را بازگو کردم که تو نیز قدرِ میهنت را بدانی و آن را به خاطرِِ هیچ،تقدیمِبیگانه نکنی.

۲۹-به پاس هر وجب ،خاکی از این ملک  چه بسیار است، آن سرها که رفته!

سرها:مجاز از سربازان شجاع که فدا شدند.    افسر:تاج و مجاز از سرِ سربازان

معنی و مفهوم: برای پاسداری از هر وجبِ این سرزمین،افراد بسیاری کشته شدند و سرهای بسیاری از بدن جدا گشته.

۳۰- ز مستی بر سر هر قطعه زین خاک خدا داند چه افسر ها که رفته خدا می داند که به خاطرِعشق به وطن،چه سرهایی که از بدن جدا شده و چه بسیار افرادی که جان خویش را فدا کردند .

مستی:استعاره از عشق ، خاک مجاز از وطن افسر ها مجاز از انسان های بزرگ